آیت الله دکتر حکیم میرزا مهدی الهی قمشهای در شهرستان قمشه (شهرضای کنونی) در استان اصفهان در سال 1319 هجری قمری به دنیا آمد. پدرش ملا ابوالحسن، عالمی زاهد و با تقوا بود. نیاکان این مرد خدا از سادات بحرین و از بزرگان و حافظان قرآن بودند.
تحصیل
حکیم مهدی الهی قمشهای از پنج سالگی به یادگیری پرداخت. مقدمات فقه و اصول و حکمت را در شهرضا از ملامحمد هادی فرزانه قمشهای آموخت. همچنین مرحوم قمشهای در درس استاد حسین امین جعفری نیز شرکت کرده است.
جناب استاد در سن چهارده سالگی به شوق تحصیل به اصفهان عزیمت کرد و در آنجا از محضر شیخ محمد حکیم خراسانی از شاگردان بهنام جهانگیرخان قشقایی استفاده کرد.
حکیم الهی بیش از یک سال در اصفهان نماند و بعد از آن به مشهد مقدس کوچ کرد تا از کمالات فکری و عرفانی اساتید آن دیار نیز استفاده نماید. ایشان در مشهد در مدرسه نوّاب زندگی میکرد و ایام اقامت در مشهد از لحاظ اوضاع مادی برای او با مشقت و مرارت توأم بود و در این مدت به قناعت میگذراند و ماهها غذای پختنی نمیخورد.
مرحوم الهی قمشهای در مشهد مقدس از اساتید زیادی کسب فیض نمود از جمله: مرحوم آقا بزرگ حکیم که در علوم نقلی و عقلی مهارت فراوان داشت و در خراسان آن زمان مرجعیت و ریاست تامه را عهدهدار بود. از اساتید دیگر آیت الله الهی قمشهای، آیةاللّه العظمی حاج آقا حسین قمی میباشد. دیگر استاد ایشان در این شهر مقدس شیخ اسداللّه یزدی مشهور به هراتی بود که در منطق و حکمت، هیئت و علوم ریاضی مهارت داشت و از دانشمندان و پرهیزگاران آن دیار بود. دیگر استاد ایشان مرحوم حاج ملامحمدعلی فاضل که از مدرسان و حکمای معروف مشهد بوده است، میباشد که مرحوم فاضل از شاگردان نامدار میرزای شیرازی بزرگ بوده است. از استادان دیگر مرحوم حکیم الهی قمشهای میتوان به حاج شیخ حسن مشهور به فاضل بُرسی اشاره کرد که حوزه درسی با اهمیت و پرتحرکی داشت و بسیاری از علمای آن دیار از محضرش بهرهها گرفتهاند. همچنین حضرت آیت الله حاج میرزا حسین فقیه سبزواری نیز استاد دیگر مرحوم الهی قمشهای بوده است که ایشان نیز یکی از رؤسای روحانیت خراسان و نیز از زعمای حوزه علمیه مشهد مقدس بهشمار میرفت.
مرحوم الهی قمشهای پس از طی مدارج علمی و حکمت و کسب دانش قرآنی و روایی در مشهد مقدس، تصمیم گرفت به تهران سفر کرده و از آنجا به قم و سپس به نجف مهاجرت کند، ولی تقدیر برآن بود که ایشان در تهران مانده و در همانجا از دنیا برود.
تدریس
در دورانی که مرحوم الهی قمشهای وارد تهران شد، حکومت وقت دانشگاهها را راه اندازی کرده بود و در آن دوران دانشگاه نیز مثل حوزه فقط علوم انسانی را تدریس میکردند. واساتید دانشگاه عمدتاً از علمای حوزه علمیه بودهاند.
لذا مرحوم قمشهای نیز در درجه استادی در مدرسه سپهسالار (شهید مطهری کنونی) مشغول تدریس شدند. حکیم الهی قمشهای ضمن تدریس منطق، حکمت و ادبیات در آن مکان به عنوان یکی از برجستهترین اساتید دانشگاه تهران شناخته شده، با نوشتن کتاب "توحید هوشمندان" به درجه دکترا از دانشکده مزبور نایل آمد. و همواره مشغول تدریس کتاب اشارات بوعلی، اسفار ملاصدرا، شرح منظومه سبزواری، فصوص الحکم ابن عربی و دیگر کتب فلسفی و عرفانی بود.
شاگردان مرحوم الهی قمشهای همگی از حکماء و علمای بهنام کنونی میباشند که برخی از این بزرگواران عبارتند از: استاد علامه حسن زاده آملی که تمام حکمت منظومه سبزواری و مبحث نفس اسفار و حدود نصف شرح خواجه نصیر الدین طوسی بر اشارات شیخ الرئیس را از مرحوم الهی قمشهای آموخته است. دیگر از فضلایی که حوزه درسی حکیم الهی قمشهای را درک نموده حضرت آیت اللّه جوادی آملی است که بخشی از شرح منظومه و نیز الهیات و بخش عرفان شرح اشارات خواجه نصیر طوسی را نزد حکیم الهی آموخته است. و حضرات اساتید ربّانی تربتی، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، دکتر محمود انوار، کاظم مدیر شانهچی، سید محمدباقر حجتی، محمدباقر محقق، و حاج شیخ عبدالرحیم ملکان نیز از این عالم حکیم استفادهها بردهاند.
تألیفات
یکی از معروفترین و مشهورترین کارهای تألیفی ایشان ترجمه قرآن به زبان امروزی است که به همت حکیم الهی قمشهای صورت گرفته است. وی بدون آنکه در اصل معنا دخل و تصرفی کند تفسیر خلاصهای با بیان ساده و در خور فهم برای عموم ارائه کرد است.
اثر دیگر استاد حکیم مجموعه اشعاری است که بخش مهمی از سرودههای این حکیم فرزانه عرض ارادت به پیشگاه رسول الله(ص) و خاندان آن حضرت است و در واقع ترجمه سخنان معصومین(ع) میباشد.
آثار دیگر آن حکیم الهی عبارتند از: فلسفه معلم ثانی ابونصر فارابی، مشاهدات العارفین فی احوال السالکین الی اللّه، مناسک حج عاشقان، رسالهای در فلسفه کلی، رسالهای در سیر و سلوک، رسالهای در مراتب ادراک، شرح کتاب فصوص الحکم فارابی، حاشیه بر مبدأ و معاد ملاصدرای شیرازی، رسالهای در مراتب عشق، نغمه حسینی در احوالات حضرت سیدالشهداء(ع) و واقعه کربلا، حکمت عملی یا اخلاق مرتضوی، ترجمه صحیفه سجادیه، ترجمه مفاتیح الجنان، دروس عرفانی از مکتب علوی، تصحیح دو بیتیهای باباطاهر عریان و دیگر کتابها.
اخلاق استاد
حکیم قمشهای، بیتکلف، سبکبار، قانع و سادهزیست بود. آنچه برای او اهمیت داشت، این بود که در محضر دانش باشد. در امر آموزش هیچ چشمداشتی به جنبه مادی آن نداشت. شاگردانش را حتی در منزل به حضور میپذیرفت تا آنجا که پارهای اوقات سفره شام هم پیش آنان میگستراند. از نام و عنوان و شهرت بیزار بود. تزکیه و تهجد و تصفیه اعمال، دغدغه اصلی او را شکل میدادند. او در مراقبت و حضور قوی بود. تأکید همیشگی ایشان به فرزندانشان این بود که: "