آیت الله دکتر حکیم میرزا مهدی الهی قمشه‏ای در شهرستان قمشه (شهرضای کنونی) در استان اصفهان در سال 1319 هجری قمری به دنیا آمد. پدرش ملا ابوالحسن، عالمی زاهد و با تقوا بود. نیاکان این مرد خدا از سادات بحرین و از بزرگان و حافظان قرآن بودند.

تحصیل

حکیم مهدی الهی قمشه‏ای از پنج سالگی به یادگیری پرداخت. مقدمات فقه و اصول و حکمت را در شهرضا از ملامحمد هادی فرزانه قمشه‏ای آموخت. همچنین مرحوم قمشه‏ای در درس استاد حسین امین جعفری نیز شرکت کرده است.

جناب استاد در سن چهارده سالگی به شوق تحصیل به اصفهان عزیمت کرد و در آنجا از محضر شیخ محمد حکیم خراسانی از شاگردان به‏نام جهانگیرخان قشقایی استفاده کرد.

حکیم الهی بیش از یک سال در اصفهان نماند و بعد از آن به مشهد مقدس کوچ کرد تا از کمالات فکری و عرفانی اساتید آن دیار نیز استفاده نماید. ایشان در مشهد در مدرسه نوّاب زندگی می‏کرد و ایام اقامت در مشهد از لحاظ اوضاع مادی برای او با مشقت و مرارت توأم بود و در این مدت به قناعت می‏گذراند و ماه‏ها غذای پختنی نمی‏خورد.

مرحوم الهی قمشه‏ای در مشهد مقدس از اساتید زیادی کسب فیض نمود از جمله: مرحوم آقا بزرگ حکیم  که در علوم نقلی و عقلی مهارت فراوان داشت و در خراسان آن زمان مرجعیت و ریاست تامه را عهده‏دار بود. از اساتید دیگر آیت الله الهی قمشه‏ای، آیةاللّه العظمی حاج آقا حسین قمی می‏باشد. دیگر استاد ایشان در این شهر مقدس شیخ اسداللّه یزدی مشهور به هراتی بود که در منطق و حکمت، هیئت و علوم ریاضی مهارت داشت و از دانشمندان و پرهیزگاران آن دیار بود. دیگر استاد ایشان مرحوم حاج ملامحمدعلی فاضل که از مدرسان و حکمای معروف مشهد بوده است، می‏باشد که مرحوم فاضل از شاگردان نامدار میرزای شیرازی بزرگ بوده است. از استادان دیگر مرحوم حکیم الهی قمشه‏ای می‏توان به حاج شیخ حسن مشهور به فاضل بُرسی اشاره کرد که حوزه درسی با اهمیت و پرتحرکی داشت و بسیاری از علمای آن دیار از محضرش بهره‏ها گرفته‏اند. همچنین حضرت آیت الله حاج میرزا حسین فقیه سبزواری نیز استاد دیگر مرحوم الهی قمشه‏ای بوده است که ایشان نیز یکی از رؤسای روحانیت خراسان و نیز از زعمای حوزه علمیه مشهد مقدس به‏شمار می‏رفت.

مرحوم الهی قمشه‏ای پس از طی مدارج علمی و حکمت و کسب دانش قرآنی و روایی در مشهد مقدس، تصمیم گرفت به تهران سفر کرده و از آنجا به قم و سپس به نجف مهاجرت کند، ولی تقدیر برآن بود که ایشان در تهران مانده و در همان‏جا از دنیا برود.

تدریس

در دورانی که مرحوم الهی قمشه‏ای وارد تهران شد، حکومت وقت دانشگاه‏ها را راه اندازی کرده بود و در آن دوران دانشگاه نیز مثل حوزه فقط علوم انسانی را تدریس می‏کردند. واساتید دانشگاه عمدتاً از علمای حوزه علمیه بوده‏اند.

لذا مرحوم قمشه‏ای نیز در درجه استادی در مدرسه سپهسالار (شهید مطهری کنونی) مشغول تدریس شدند. حکیم الهی قمشه‏ای ضمن تدریس منطق، حکمت و ادبیات در آن مکان به عنوان یکی از برجسته‏ترین اساتید دانشگاه تهران شناخته شده، با نوشتن کتاب "توحید هوشمندان" به درجه دکترا از دانشکده مزبور نایل آمد. و همواره مشغول تدریس کتاب اشارات بوعلی، اسفار ملاصدرا، شرح منظومه سبزواری، فصوص الحکم ابن عربی و دیگر کتب فلسفی و عرفانی بود.

شاگردان مرحوم الهی قمشه‏ای همگی از حکماء و علمای به‏نام کنونی می‏باشند که برخی از این بزرگواران عبارتند از: استاد علامه حسن زاده آملی که تمام حکمت منظومه سبزواری و مبحث نفس اسفار و حدود نصف شرح خواجه نصیر الدین طوسی بر اشارات شیخ الرئیس را از مرحوم الهی قمشه‏ای آموخته است. دیگر از فضلایی که حوزه درسی حکیم الهی قمشه‏ای را درک نموده حضرت آیت اللّه جوادی آملی  است که بخشی از شرح منظومه و نیز الهیات و بخش عرفان شرح اشارات خواجه نصیر طوسی را نزد حکیم الهی آموخته است. و حضرات اساتید ربّانی تربتی، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، دکتر محمود انوار، کاظم مدیر شانه‏چی، سید محمدباقر حجتی، محمدباقر محقق، و حاج شیخ عبدالرحیم ملکان نیز از این عالم حکیم استفاده‏ها برده‏اند.

تألیفات

یکی از معروف‏ترین و مشهورترین کارهای تألیفی ایشان ترجمه قرآن به زبان امروزی است که به همت حکیم الهی قمشه‏ای صورت گرفته است. وی بدون آنکه در اصل معنا دخل و تصرفی کند تفسیر خلاصه‏ای با بیان ساده و در خور فهم برای عموم ارائه کرد است.

اثر دیگر استاد حکیم مجموعه اشعاری است که بخش مهمی از سروده‏های این حکیم فرزانه عرض ارادت به پیشگاه رسول الله(ص) و خاندان آن حضرت است و در واقع ترجمه سخنان معصومین(ع) می‏باشد.

آثار دیگر آن حکیم الهی عبارتند از: فلسفه معلم ثانی ابونصر فارابی، مشاهدات العارفین فی احوال السالکین الی اللّه، مناسک حج عاشقان، رساله‏ای در فلسفه کلی، رساله‏ای در سیر و سلوک، رساله‏ای در مراتب ادراک، شرح کتاب فصوص الحکم فارابی، حاشیه بر مبدأ و معاد ملاصدرای شیرازی، رساله‏ای در مراتب عشق، نغمه حسینی در احوالات حضرت سیدالشهداء(ع) و واقعه کربلا، حکمت عملی یا اخلاق مرتضوی، ترجمه صحیفه سجادیه، ترجمه مفاتیح الجنان، دروس عرفانی از مکتب علوی، تصحیح دو بیتی‏های باباطاهر عریان و دیگر کتابها.

اخلاق استاد

حکیم قمشه‏ای، بی‏تکلف، سبکبار، قانع و ساده‏زیست بود. آنچه برای او اهمیت داشت، این بود که در محضر دانش باشد. در امر آموزش هیچ چشم‏داشتی به جنبه مادی آن نداشت. شاگردانش را حتی در منزل به حضور می‏پذیرفت تا آنجا که پاره‏ای اوقات سفره شام هم پیش آنان می‏گستراند. از نام و عنوان و شهرت بیزار بود. تزکیه و تهجد و تصفیه اعمال، دغدغه اصلی او را شکل می‏دادند. او در مراقبت و حضور قوی بود. تأکید همیشگی ایشان به فرزندانشان این بود که: "