شاکر نباشیم، باز هم انسان می‌مانیم؟

خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت (ع) ـ ابنا: تو اولین سوره قرآن بعد از «بسم الله الرحمن الرحیم اوّلین مطلبی که بهش بر میخوریم، «حمد» خداست. الحَمدُ لِلهِ رَبِّ العالمین.
ستایش برای خداست که پروردگار جهانیان است.این نکته، خیلی مهمه که اولین آیه از اولین سوره قرآن بعد از «بسم الله الرحمن الرحیم با حمد شروع میشه. خدا به خود سوره حمد یه توجه ویژه داره یه جورایی انگار این سوره دردونه ،قرآنه. درست مثل پدری که میون بچه هاش از اون یکی که بهش خیلی علاقه داره به صورت ویژه یاد میکنه خدا هم سوره حمد رو کنار کل قرآن گذاشته و ازش یاد کرده.وَلَقَد آتیناک سبعاً مِنَ المَثانی والقُرآنَ العظیم.و به توسیع مثانی و قرآن عظیم دادیم.

سبعاً من المثانی» یعنی سوره حمد. سبع (به معنای هفته اشاره به هفت آیه سوره حمد داره مثانی به معنای دوتاهاست حالا چرا خدا به این سوره، مثانی گفته؟ به این سؤال، جوابای متفاوتی داده شده مثلاً این که این سوره، دو بار بر پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) نازل شده یا دو بار در هر نماز خونده میشه و .....
امیر المؤمنین (علیه السلام) فرمودن: از پیامبر خدا شنیدم که می فرماید: «همانا خدای به من فرمود ای محمد! و به تو هفت [آیه] از مثانی و قرآن عظیم دادیم. پس فاتحة الکتاب (سوره حمد) را تنها بر من منت گذاشت و آن را برابر و مساوی با قرآن عظیم قرار داد».

به راستی فاتحة الکتاب» بهترین چیزی است که در گنجهای عرش است و خدای این سوره را به طور اختصاصی به محمد(ص) داد و بدین سبب به او شرافت داد و هیچ یک از پیامبرانش را با او در این فضیلت شریک نکرد، بجز سلیمان که خدا از فاتحة الکتاب به او «بسم الله الرحمن الرحیم» را داد و [ در قرآن] از بلقیس حکایت میکند که گفت: «نوشته ای گرامی از سلیمان به من رسیده است و آن بسم الله الرحمن الرحیم" است. آگاه باشید هر کس بسم الله الرحمن الرحیم» را بخواند و به دوستی محمّد(ص) و اهل بیت پاک او اعتقاد داشته باشد و مطیع فرمان آنان باشد و به ظاهر و باطنشان ایمان داشته باشد خداوند به ازای هر حرف از آن ، پاداش و ثوابی بهتر از دنیا و آنچه از انواع مالها و
خوبی ها که در دنیاست، به او می دهد و هر که به صدای کسی که این سوره را میخواند گوش دهد ثوابش مانند کسی است که این سوره را میخواند. پس هر یک از شما باید بسیار کوشش کند تا این ثواب و پاداش را که برایتان فراهم شده به دست آورد؛ زیرا غنیمتی است که نباید از آن گذشت تا حسرت و افسوس آن بماند.(۴)

اینا رو گفتم تا بدونیم جایگاه سوره حمد چه قدر بالاست. حالا توی این سوره بعد از «بسم الله الرحمن الرحیم اوّلین چیزی که خدا روش دست گذاشته حمده. پس جایگاه
«حمد» هم باید خیلی ویژه باشه . حمد، به معنای ستایش کردن کسی، به خاطر صفتا و خوبیاش و نعمتاییه که از طرف اون به ما رسیده.این رو هم بدونید که «حمد» با «مدح» فرق داره. مدح ستایش و ثنای یه نفر برا ویژگیای برجسته و خوبشه ، میخواد اون ویژگیا اختیاری نباشن ، مثل قیافه زیبا و قد رشید یا اختیاری و به دست آوردنی باشن ، مثل سخاوت و مهربونی. اما «حمد»ی که برا ستایش استفاده میشه ، فقط برا ویژگیای اختیاریه از اون طرف، «شکر» فقط برا نعمتاییه که یه نفر به انسان داده و اصلاً به ویژگیای برجسته و خوب اون شخص مربوط نمیشه.

مثلاً اگه کسی سخاوت داره ولی سخاوتش به ما نرسیده، ازش تشکر نمیکنیم؛ چون شکر فقط در برابر نعمتیه که به ما رسیده؛ اما ما میتونیم اون شخص رو به خاطر سخاوتش حمد کنیم؛ چون تو حمد نیاز نیست حتماً سخاوت اون شخص به ما رسیده باشه حمد ستایش برا ویژگیای برجسته هم هست. پس با این حساب هر شکری خودش یه حمده. ما تو درسمون با معنای شکری کار داریم که تو دل حمده.ما اگه میخوایم خدا رو بزرگ ببینیم باید اهل شکر بشیم کی اهل شکر می شیم؟ وقتی که حواسمون به نعمتای خدا باشه برا این که دلیل این ادعا رو بشنوید باید صبر کنید به این آیه ها دقت کنید:
قالَ فَبِما أغوَیتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُم صِراطَکَ المُستَقیمَهِ ثُمَّ لَآتِیَنَّهُم مِن بَینِ أَیْدیهِم وَمِن خَلْفِهِم وَعَن أَیمَانِهِم وَعَن شَمَائِلِهِم وَلا تَجِدُ أکثَرَهُم شاکرین(۵)
[ابلیس گفت: اکنون که مرا گمراه ساختی من بر سرراه مستقیم تو در برابر آنها کمین میکنم. سپس از پیش روی آنها و از پشت سرشان و از طرف راست و از طرف چپ آنها به سراغشان میروم و بیشتر آنها را شکرگزار نخواهی یافت.

کاش قرآن رو جدی میگرفتیم و کاش این قدر راحت از کنار آیه هاش رد نمی شدیم!
شیطون ، قسم خورده که سرراه مستقیم خدا قرار میگیره برا موفقیت خودشم یه نشونه گذاشته نشونه موفقیت شیطون از نگاه خودش چیه؟ اینه که بنده ها نماز نخونن؟ روزه نگیرن ؟ حج نرن؟ نه شیطون میگه من از چپ و راست و مقابل و پشت سر آدما میآم و سرراه مستقیم خدا میشینم و کاری میکنم که بیشتر بنده ها شاکر خدا نباشن پس نشونه موفقیت شیطون تو منحرف کردن بنده های خدا، یه چیزه: شاکر نبودن.شیطون میخواد آدما رو به کجا برسونه؟ واقعیت اینه که اون با انسانیت ما مشکل داره پس وقتی آروم میگیره که ما انسانیتمون رو از دست بدیم و مثل یه حیوون باشیم.حالا ببینیم امام سجاد درباره «حمد» تو صحیفه سجادیه چی میگن.قبل از این که حرف امام سجاد رو بگم ، یه درد دل بکنم. امام سجاد خیلی دوست داشتنی هستن؛ اما خیلی هم غریبن . اوج شناختی که ما از این امام نازنین داریم اینه که تو کربلا حضور داشتن و مریض بودن. بعدشم اسیر شدن و یه عالمه تو کوفه و شام سختی کشیدن که کاش بیشتر و عمیق تر با شخصیت امام سجاد و معارفی بهمون هدیه کردن آشنا می شدیم!

ما تو این درسا خیلی مدیون امام سجادیم. چه قدر باید خدا رو شکر کنیم که تو بحثای ما حرف امام سجاد(ع) زیاد مطرح میشه! البته تو این بحثا فقط یه خورده از حقیقت نورانی امام سجاد معلوم شده و آروم آروم داریم میفهمیم معنای این حرف چیه که ایشون میخواستن شیعیان رو با دعا تربیت کنن. خب بسه دیگه بریم سراغ صحیفه سجادیه و دعایی که امام سجاد دربارۀ حمد خدا دارن. این دعا اولین دعای صحیفه سجادیه است. بخشی از این دعا اینه:
وَالحَمدُ لِلَّهِ الَّذی لَو حَبَسَ عَن عِبَادِهِ مَعرِفَةَ حَمدِهِ عَلی ما أَبلاهُم مِن مِنَنِهِ المُتَتَابِعَةِ وَأَسْبَغَ عَلَیْهِم مِن نِعَمِهِ المُتَظَاهِرَةِ لَتَصَرَّفوا فی مِنَنِهِ فَلَم یَحْمَدُوهُ وَ تَوَسَّعوا فی رِزْقِهِ فَلَم یَشْکُرُوهُ وَ لَو کانوا کَذَلِکَ لَخَرَجُوا مِن حُدودِ الإنسانیَّةِ إِلی حَدِ البهیمیَّةِ فَکانوا کَما وَصَفَ فِی مُحکَمِ کِتابه «إن هم إلَّا کَالأَنْعَامِ بَل هُم أَضَلُّ سَبیلاً.(۶) ستایش برای خداست؛ همو که اگر در برابر همه نعمت های پیاپی ای که بر بندگانش فرستاد، ستایش خود را به ایشان نمی،شناساند، از نعمتهایش بهره می بردند و او را سپاس نمیگفتند و از روزی اش گشایش می یافتند و شکرانه آن را به جا نمی آوردند. در این صورت از مرزهای انسانی بیرون میرفتند و در وادی حیوانی پا مینهادند و آن گونه میشدند که خدا در کتاب استوارش فرمود: آنان مثل چارپایان اند؛ بلکه آنان از چارپایان هم گمراه ترند.

اصلا نمی شه از کنار این حرف امام ا به راحتی رد شد که فرمودن اگه کسی اهل حمد و شکر خدا نباشه اصلا آدم نیست مثل یه حیوونه و از حیوونم گمراه تر. اتفاقا توی این کلام امام سجاد میشه جواب یکی از سؤالای جدی ای رو پیدا کرد که این روزا خیلی باهاش رو به رو میشیم. اون سؤالم اینه که اصلاً آفرینش انسان برا چی بوده و هدف زندگی چیه ؟
این که خیلیا به صورت استدلالی و منطقی، فلسفه زندگی رو می شنون ولی براشون هضم نمیشه به خاطر اینه که اصلاً نمی دونن زندگی یعنی چی. اینا باید اوّل، طعم آدم بودن رو بچشن تا بتونن فلسفه زندگی و آفرینش آدم رو بفهمن. چیزایی که ما درباره زندگی و هدف اون میگیم درباره زندگی انسانیه؛ ولی بعضیا تطبیقش میدن به زندگی حیوانی بعد شم فکر میکنن که ما اونا رو نمیفهمیم.

از اون طرفم حسّ خوبی به حرفای ما ندارن. امام سجاد اهل مبالغه نیستن و هر چی میگن عین واقعیته پس اگه به ملاکی که تو این دعا برا «آدم بودن»گفتن ، باور داشته باشیم میفهمیم که چه قدر از آدما از دایره انسانیت بیرونن و یه زندگی حیوانی دارن. حالا ببینید چه قدر ما راه رو اشتباه رفتیم واقعاً ما این حس و باور رو نسبت به مسئلۀ «شکر» داریم؟ یعنی آیا این طوری فکر میکنیم که اگه از شکر غافل بشیم آدم نیستیم و مثل یه حیوون میمونیم یا حتی از حیوون گمراه تریم؟
گاهی وقتا بعضیا زندگی حیوانی رو طوری تعریف میکنن که مردم فکر میکنن اون کسی زندگی حیوانی داره که اهل هوسرانی باشه و همین قدر که خودشون اهل این برنامه ها نیستن زندگی حیوانی ندارن. در حالی که تعریف امام سجاد از زندگی انسانی به ما میگه خیلی از آدما زندگیشون حیوونیه و خودشون خبر ندارن. به این آیه دقت کنید:وَلَقَد ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثیراً مِنَ الجِنِّ وَالإنسِ لَهُم قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَلَهُم أعیُنٌ لا یُبصِرونَ بِها وَلَهُم آذان لا یسمعونَ بِها أُولئِکَ کَالأَنْعَامِ بَلْ هُم أَضَلُّ أُولَئِکَ هم الغافلون.(۷) به یقین گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم. آنان دلهایی (عقلهایی دارند که با آنها اندیشه نمیکنند و نمی فهمند و چشمانی که با آنها نمی بینند و گوشهایی که با آنها نمیشنوند آنان همچون چهار پایان اند؛ بلکه گمراه ترند آنان همان غافلان اند [ چرا که با داشتن همه گونه امکانات هدایت بازهم گمراه اند]

قسمت پایانی آیه رو دقت کنید: «أُولئِکَ هُمُ الغَافِلُونَ». کیا مثل حیوون ، بلکه گمراه تر از حیوونن؟ کسایی که غافلن. حالا با توجه به کلام امام سجاد باید گفت یکی از اصلی ترین موارد غفلت، غفلت از نعمت و شکراون نعمته. هر کسی به اندازه قد و قامت شکرش، شایسته نام انسانه. اون انسانی که قرآن ازش با عظمت یاد میکنه کسیه که اهل شکر باشه پس این رو بدونیم که اگه اهل شکر نبودیم، فقط قیافه مون شبیه انسانه.
حالا برگردیم به اون آیه که شیطون با تهدید به خدا گفت: کاری میکنم که بیشتر بنده هات رو شاکر نبینی. میدونید چرا شیطون دست گذاشته رو شاکر نبودن بنده ها؟ چون اگه بنده شاکر نباشه همه بدیا رو میشه بهش تزریق کرد و اگه خوبیایی هم به ظاهر داشته باشه توی باطنش اثر نمیذاره. شکر، شاه کلید خوب شدن و کفران، شاه کلید بد شدنه. شاکر که باشی نمیتونی عاشق خدا نباشی. شاکر که باشی، نمیتونی بندگی نکنی شاکر که باشی، نمی تونی از خدا فاصله بگیری.شاکر که نباشی نمیتونی عاشق خدا باشی. شاکرکه نباشی، نمیتونی آدم باشی. شاکر که نباشی، نمی تونی بندگی کنی . اصلاً ،بندگی بدون شکر معنا نداره.

منابع:
ا. سوره حمد (۱)، آیه ۲.
۲. سوره حجر (۱۵)، آیه ۸۷.
۳.ر.ک: تفسیر نمونه، ج ۱۱، ص ۱۲۹.

۴.«سَمِعتُ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه وسلم یَقولُ: إِنَّ الله الله قال لی: یا مُحَمَّدُ ! " وَلَقَد آتیناک سبعاً مِنَ المَثانی وَالقُرآنَ العَظیمَ فَأَفَرَدَ الاِمْتِنَانَ عَلَیَّ بِفَاتِحَةِ الکِتابِ وَجَعَلَها بِإِزاءِ القُرآنِ العَظیمِ وَإِنَّ فاتِحَةَ الکِتابِ أَسْرَفُ ما فی کُنوز العَرشِ وَإِنَّ اللهَ خَصَّ مُحَمَّداً وَ شَرَّفَهُ بِهَا وَلَمْ یُسْرِکَ مَعَهُ فِیهَا أَحَداً مِن أنبیائِهِ ما خَلا سلیمانَ فَإِنَّهُ أعطاهُ مِنها بِسمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ یَحکی عن بلقیس حینَ قالَت أُلقی إلَی کِتابٌ کَرِیمٌ إِنَّهُ مِن سُلَیْمَانَ وَإِنَّهُ بِسمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ أَلا فَمَن قَرَأَهَا مُعتَقِداً لِمُوالاةِ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطَّیِّبِینَ مُنقاداً لأمرِهِما مُؤْمِناً بِظَاهِرِهِما وَباطِنِهما أعطاهُ اللهُ اللهُ بِکُلِّ حَرفٍ مِنها حَسَنَةٌ کُلّ واحِدَةٍ مِنها أفضَلُ لَهُ مِنَ الدُّنیا وما فیها مِن أصنافِ أموالِها وَ خَیْراتِها وَ مَنِ اسْتَمَعَ إلی قارِئ یَقرَؤُهَا کَانَ لَهُ بِقَدرِ مَا لِلقارِی فَلْیَستَکثِر أحَدُکُم مِن هَذَا الخَیرِ المُعَرَّضِ لَکُم فَإِنَّهُ غَنِیمَةٌ لَا یَذْهَبَنَّ أوانُهُ فَتَبقی قُلوبُکُم فِی الحَسرَةِ» (عیون أخبار الرضا ، ج ۱، ص ۳۰۲).

۵.سوره اعراف (۷)، آیه ۱۶ - ۱۷ .

۶.صحیفه سجادیه، دعای اوّل.

۷. سوره اعراف (۷)، آیه ۱۷۹.

مطالب برگرفته از کتاب با شکر شکرت شیرین می شود کامم، نوشته محسن عباسی ولدی، صفحه۴۷تا۶۰.