چرا پیامبر(ص) بارها حدیث ثقلین را تکرار کردند؟

خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا: «حدیث ثقلین» در موارد مختلف و به مناسبتهای گوناگون بیان شده است؛ مواردی که این حدیث در کتب اهل سنت از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) نقل شده عبارت است از:

۱ـ در غدیر خم هنگامی که پیامبر(صلی الله علیه وآله) از حجة الوداع برمی گشت برخاست و ضمن بیانات مفصل خود، «حدیث ثقلین» را بیان فرمود. این همان چیزی است که هم در «صحیح مسلم» و هم در «خصائص نسائی» آمده است.
در صحیح مسلم [که از معروف ترین منابع دست اول اهل سنت می باشد] از زید بن ارقم نقل می کند که گفت:

«... قامَ رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه وآله) یَوْماً فینا خَطیباً بِماءٍ یُدعی خُمّاً، بَیْنَ مَکَةَ وَ الْمَدینَةِ فَحَمَدَ اللهَ وَ اَثْنی عَلَیْهِ، وَ وَعَظَ وَ ذَکَرَ، ثُمَ قالَ: اَما بَعْدُ اَلا اَیُّها النّاسُ فَاِنَّما اَنَا بَشَرٌ، یُوشَکُ اَنْ‌یَاْتِیَ رَسُولُ رَبّی فَاُجیبُ، وَ اِنّی تارِکٌ فیکُمْ ثِقْلَیْنِ: اَوَلُهُما کِتابُ اللهِ، فیهِ الهُدی وَ النُّور، فُخُذُوا بِکِتابِ اللهِ وَ اسْتَمْسِکُوا بِه، فَحَثَّ عَلی کِتابِ اللهِ وَ رَغَّبَ فیهِ، ثُمَ قالَ: وَ اَهْلِ بَیْتی، اُذَکِّرُکُمُ اللهَ فی اَهْلِبَیْتی، اُذَکِرُّکُمُ اللهَ فی اَهْلِبَیْتی، اُذَکِرُّکُمُ فی اَهْلِبَیْتی ...»(۱)؛ (رسول خدا(صلی الله علیه وآله)، در میان ما برخاست و خطبه خواند.

در محلی که آبی بود که خُم نامیده می شد [غدیر خم] و در میان مکه و مدینه قرار داشت(۲) پس حمد خدا را بجا آورد و بر او ثنا گفت و موعظه کرد و پند و اندرز داد.

سپس فرمود: اما بعد ای مردم من بشری هستم و نزدیک است فرستاده پروردگارم بیاید و دعوت او را اجابت کنم و من در میان شما دو چیز گرانمایه به یادگار می گذارم نخست کتاب خدا که در آن هدایت و نور است، پس کتاب خدا را بگیرید، و به آن تمسک جوئید [پیامبر(صلی الله علیه وآله) تشویق و ترغیب فراوانی درباره قرآن کرد] سپس فرمود:

و اهل بیتم را به شما توصیه می کنم که خدا را درباره اهل بیتم فراموش نکنید، به شما توصیه می کنم که خدا را درباره اهل بیتم فراموش نکنید، به شما توصیه می کنم که خدا را درباره اهل بیتم فراموش نکنید [اشاره به اینکه مسئولیت الهی خود را در مورد اهلبیت(علیهم السلام) فراموش نکنید]).

احمد بن شعیب نسائی [که او نیز از بزرگان اهل سنت محسوب می شود، و کتاب «سنن» او نیز یکی از صحاح سته (کتب ششگانه معروف) است] در کتاب خصائص از زیدبن ارقم نقل می کند که می گوید: هنگامی که پیامبر(صلی الله علیه وآله) از حجة الوداع باز می گشت و به غدیر خم وارد شد دستور داد سایبان هایی درست کنند و زیر آنها را تمیز نمایند، سپس فرمود:

«کَاَنّی دُعیتُ فَاجَبْتُ وَ اِنّی تارِکٌ فیکُمُ الثِّقْلَیْنِ اَحَدُهُما اَکْبَرُ مِنَ الآخَرِ، کِتابَ اللهِ وَ عِتْرَتی فَانْظُرُوا کَیْفَ تُخْلِفُونی فیهما، فَاِنَّهُما لَنْ‌یَفْتَرِقا حتی‌یَرِدا علیَّ الحَوْضَ، ثُمَ قالَ اِنَّ اللهَ مَوْلایَ وَ اَنَا مَوْلی کُلِ مُؤمِن، ثُمَّ اَخَذَ بِیَدِ عَلیٍّ عَلَیْه السَّلامُ، فَقالَ مَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَهذا وَلیُهُ، اَللهُمَ والِ مَنْ وَالاهُ و عادِ مَنْ عاداهُ» (۳)؛ (گویی من [از سوی خدا] دعوت شده ام و اجابت کرده ام [و به زودی از میان شما میروم] و من دو چیز گرانمایه را در میان شما به یادگار می گذارم یکی از دیگری بزرگتر است، کتاب خدا و عترتم؛ اهل بیتم، پس بنگرید چگونه بعد از من با آنها رفتار خواهید کرد؟ چرا که آنها از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.

سپس فرمود: خداوند مولا [و سرپرست] من است و من ولی هر مؤمنی هستم. سپس دست علی(علیه السلام) را گرفت و فرمود: هر کس من ولی اویم، این [علی(علیه اسلام)] ولی او است.

خداوندا! دوست بدار هر کس او را دوست بدارد، و دشمن بدار هر کس که با او دشمنی کند). در پایان حدیث آمده است که راوی دوم حدیث، ابوطفیل می گوید به زید بن ارقم گفتم تو خود این سخن را از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) شنیدی؟ گفت: هر کسی در زیر آن سایبانها بود این صحنه را با دو چشم خود مشاهده کرد و با دو گوش خود این سخنان را شنید!.

۲ـ در ایام حج، روز عرفه هنگامی که پیامبر(صلی الله علیه وآله) بر شتر خود سوار بود و خطبه می خواند، این حدیث را ایراد فرمود.

این همان چیزی است که ترمذی از جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده که می گوید: رسول خدا(صلی الله علیه وآله) را هنگام حج، روز عرفه دیدم که بر شتر مخصوص خود سوار بود و خطبه می خواند، شنیدم که می فرمود: «یا اَیُّهَا النّاس اِنی قَدْ تَرَکْت فیکُمْ ما اِنْ اَخَذْتُمْ بِه لَنْ‌تَضِلُّوا، کِتابَ اللهِ وَ عِتْرَتی، اَهْلَ بَیْتی» (۴)؛ (ای مردم من در میان شما دو چیز گذاردم که اگر آنها را بگیرید [و دست به دامن آنان زنید] هرگز گمراه نخواهید شد، کتاب خدا و عترتم اهل بیت).

۳ـ در جحفه [که یکی از میقات های حج است و محلی است میان مکه و مدینه] این حدیث را ایراد فرمود؛ همان گونه که ابن اثیر در «اسد الغابه» در حالات عبدالله بن حنطب آورده است که می گوید: «خَطَبَنا رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه وآله) بِالْجُحفَةِ فَقالَ اَلَسْتُ اَوْلی بِکُمْ مِنْ اَنْفُسِکُمْ؟ قالُوا بَلی یا رَسُولَ اللهِ! قالَ اِنّی سائِلُکُمْ عَنْ اِثْنَتَیْنِ عَنِ القُرآنِ وَ عَنْ عِتْرَتی» (۵)؛ (رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در سرزمین جحفه برای ما خطبه ای خواند و فرمود، آیا من اولی به شما از خودتان نیستم؟ عرض کردند آری ای رسول خدا! فرمود: من از شما [در قیامت] از دو چیز سؤال خواهم کرد، از قرآن و عترتم!)

۴ـ در بیماری وفات، هنگامی که آخرین وصایای خود را بیان می فرمود، توصیه به ثقلین کرد و فرمود: «اَیُّهَا النّاس یُوشَکُ اَنْ اُقْبَضَ قَبْضاً سَریعاً فَیُنْطَلَقُ بی، وَ قَدْ قَدَّمْتُ اِلَیْکُمُ القَوْلَ مَعْذِرةً اِلَیْکُمْ اِلاّ اَنّی مُخْلِفٌ فیکُمْ کِتابَ رَبّی عَزَّوَجَلَّ، وَ عِتْرَتی اَهْلَ بَیْتی، ثُمَّ اَخَذَ بِیَدِ عَلیٍّ(علیه السلام) فَرَفَعها، فَقالَ هذا مع القرآنِ و القرآنُ مع علیٍّ لایَفْتَرِقانِ حَتّی‌یَرِدا عَلَیّ الحَوْضَ فَاسْئَلُوهُما ما خَلَّفْتُ فیهِما» (۶)؛ (ای مردم من به زودی از میان شما خواهم رفت و من نسبت به همه شما اتمام حجت کردم، آگاه باشید من در میان شما کتاب پروردگار بزرگم و عترتم، اهل بیتم را به یادگار می گذارم. سپس دست علی(علیه السلام) را گرفت و بلند کرد و فرمود:

این علی(علیه السلام) با قرآن است و قرآن با علی است و هرگز از هم جدا نمی شوند تا در کنار حوض [کوثر] نزد من آیند پس از آن دو سؤال کنید، از آن چه در آنها به یادگار گذاشتم) در این حدیث دقایق و ظرائفی است که بر اهل معنی پوشیده نیست.

۵ـ در حجة الوداع در مسجد خیف فرمود: «اَلا وَ اِنّی سائِلُکُم عَنْ الثِقْلَیْنِ، قالُوا یا رَسُولَ اللهِ وَ مَا الثَقْلَیْنِ!؟ قالَ: کِتابُ اللهِ الثِقْلُ الاَکْبَرُ، طَرَفُ بِیَدِاللهِ وَ طَرَفُ باَیْدیکُمْ، فَتَمَسَّکُوا بِه لَنْ‌تَضِلُّوا وَ لَنْ‌تَزِلُّوا وَ عِتْرَتی وَ اَهْلُ بَیْتی، فَاِنَّهُ قَدْ نَبَّانِیَ اللَطیفُ الخَبیرُ اَنَّهُما لَنْ‌ یَفْتَرقا حَتّی‌ یَرِدا عَلَیّ الحَوْضَ، کَاِصْبَعی هاتَیْنِ!»(۷)؛ (آگاه باشید من از شما از ثقلین سؤال می کنم!، عرض کردند: ای رسول خدا ثقلین چیست!؟ فرمود:

ثقل اکبر قرآن مجید است که یک سوی آن در دست [قدرت] خدا و سوی دیگرش در دست شما است پس به آن تمسک جویید که هرگز گمراه نخواهید شد، و هرگز لغزش نخواهید داشت و «ثقل دیگر» عترتم و اهلبیتم هستند؛ زیرا خداوند لطیف خبیر به من خبر داده که آن دو هرگز از هم جدا نخواهند شد تا در کنار حوض کوثر نزد من آیند مانند این دو انگشت من که در کنار هم قرار دارند!).

۶ـ هنگام بازگشت از طائف بعد از فتح مکه پیامبر(صلی الله علیه وآله) برخاست و خطبه ای خواند و این حدیث را بیان فرمود، و همین نکات مهم را یادآور شد. (۸)

این همه تکرار و تأکید در مقامهای مختلف، در مدینه، در ایام حج، در روز عرفه، و مسجد خیف (در ایام منی) و در وسط راه مکه و مدینه و در موارد دیگر، دلیلی است روشن و برهانی است قوی و گویا بر اینکه مسأله تمسک به این دو وجود گرانمایه مسأله ای سرنوشت ساز و پراهمیت بوده است که پیامبر(صلی الله علیه وآله) می خواسته مسلمانان را به اهمیت آن دو آگاه سازد تا آنان گمراه نشوند و عجیب است اگر ما با این همه تکرار و تأکید دست از دامن آنها برداریم و خود را به گمراهی بیفکنیم و یا با توجیه های نادرست از اهمیت آنها بکاهیم.

به راستی چگونه می توان به سادگی از کنار حدیثی گذشت که بیست و چند نفر از یاران پیامبر(صلی الله علیه وآله) آن را نقل کرده و در منابع معروف و دست اول آمده و تقریبا دردویست کتاب معروف اسلامی نقل شده است؟ نه در سندش شک و تردیدی است، و نه در دلالتش ابهامی وجود دارد؛ آری ساده گذشتن از کنار چنین روایتی قطعاً مسئولیت سنگینی دارد.

آری کسی که پیامبر(صلی الله علیه وآله) را به عنوان رسول خدا(صلی الله علیه وآله) و خاتم پیامبران و امین وحی الهی می شناسد، و تأکید او را در تمسک به این دو چیز گرانمایه آشکارا می بیند و عدم گمراهی را در پیروی از آن دو می شمرد باید بداند که راز مهمی در این امر نهفته و اصل مهمی از اصول اسلامی در آن جای گرفته است. (۹)

پی نوشت: