برهان پاسکال یا «برهان رضوی»؛ کدام مقدم است؟!

در میان مسائل اندیشه‌ای، اثبات وجود خدا اهمیت ویژه‌ای دارد. در این باره برهان‌های زیادی مطرح شده است که می‌توان آنها را در دسته‌های ذیل قرار داد:
۱. براهین فطری ۲. براهین وجود‌شناختی ۳. براهین جهان‌شناختی ۴. براهین غایت‌شناختی ۵. براهین اخلاقی. اما مخالفانی که ملحد و شکاک هستند، معتقدند که این برهان‌ها بی‌اشکال نیست و شواهدی می‌آورند_هرچند نادرست_ که این آموزه‌ها را برای خود یا دیگران مورد تردید قرار می‌دهد. همین امر مانع ایمان آوردن آنها به وجود خدا، رسالت پیامبران و زندگی پس از مرگ می‌شود.

البته در این مجال نمی‌خواهیم درباره این برهان‌ها سخنی بگوییم بلکه به‌دنبال پاسخ به یک مسئله حساس و حیاتی هستیم؛ اگر شخصی پس از شنیدن این استدلال‌ها باز هم قانع نشد و تردید در دل او باقی ماند، چه تکلیفی دارد؟ در چنین فضایی دانشمندان دینی برای اثبات برتری موضع خود، در مقایسه با موضع منکرانِ خدا و معاد، به راهی دیگر متوسل شده‌اند که به آن برهان «معقولیت» یا «دفع خطر احتمالی» می‌گویند. در تبیین این قاعده گفته می‌شود که اگر شما در حال پیمودن مسیری هستید و فردی ناشناس به شما برخورد کند و بگوید که از این مسیر نروید، چراکه اندکی جلوتر شیر درنده‌‌ای در کمین نشسته یا سرنوشتی مرگ‌بار در انتظار شماست؛ با آن‌که به درستی سخن او اطمینان ندارید؛ اما به حکم عقل عمل می‌کنید و در مسیر دیگری به سفر خود ادامه می‌دهید. حال آن‌که یکصد و بیست و چهار هزار فرستاده‌ی الهی به شما خبر داده‌اند که پس از مرگ دوباره زنده می‌شوید و به حساب اعمال‌تان رسیدگی می‌شود. آیا نباید به این سخن صدها برابر بیشتر از مثال یادشده اهمیت بدهیم؟

تبیین برهان از نگاه امام هشتم

شکل قیاسی برهان
شکل قیاسی احتمال را نیز می‌توان به روش زیر بیان کرد:

۱. فرض کنیم زندگی پس از مرگ، همراه با پاداش و جزای اعمال را نمی‌توان با دلایل قطعی اثبات کرد؛ اما می‌توان گفت که وقوع آن محال نیست، بلکه ممکن است.
۲: اگر زندگی پس از مرگ واقعیت نداشته باشد، دین‌دار و غیردین‌دار هر دو نابود شده و با توضیحی که گفته شد هیچ‌کدام ضرر نکرده‌اند.
۳. اما اگر زندگی پس از مرگ واقعیت داشته باشد، فرد دین‌دار پیروز شده و فرد بی‌دین همه هستی خود را باخته است. دین‌دار به بهشت می‌رود و غرق نعمت‌های الهی می‌شود؛ اما منکر خدا و آخرت به جهنم می‌رود و گرفتار عذاب می‌‌شود.
۴: عقل به ما می‌گوید خطر احتمالی را باید دور کرد. (قاعده دفع خطر احتمالی)
نتیجه: به حکم عقل باید خدا و مذهب را پذیرفت، تا در زندگی پس از مرگ دچار عذاب دردناک و احتمالا ً ابدی نشویم.

آیا دانشمند قرن هفدهم سخن امام رضا علیه‌السلام را خوانده بود؟
جالب آن‌که اساس تشکیل تئوری «احتمال» را یکی از دانشمندان غربی به‌نام پاسکال بنا نهاد. شرط‌بندی پاسکال می‌گوید حتی اگر وجود خدا برای شما اثبات نشده باشد؛ اما برای رسیدن به نتیجه‌ی بهتر، به وجود خدا اعتقاد پیدا کنید. احتمال پاسکال درصدد این است که افراد را قانع سازد که بهترین تصمیم، باور به وجود خداست؛ چراکه انسان از این اعتقاد سود می‌برد.

پاسکال از پایه‌گذاران مبحث احتمالات در ریاضی است و تلاش‌های زیادی در زمینه احتمالات کرده است تا آن‌جا که گفته شده است برهان «دفع خطر احتمالی» از نظریه او استنباط شده است؛ هرچند که این‌گونه نیست. با توجه به این‌که تئوری‌ها و نظریه‌ها به‌نام کشف‌کننده و بیان‌کننده آن منتسب می‌شود؛ بهتر است طراح اصلی نظریه احتمال را بیابیم و «برهان احتمال» که به آن «برهان معقولیت» نیز می‌گویند را به کاشف و طراح اصلی آن منتسب کنیم.

بخوانید «برهان رضوی»