به گزارش خبرگزاری اهل بیت(ع) ـ ابنا ـ هشتمین قسمت از برنامه قرآن و علوم شبکه قرآن و معارف سیما با حضور حجت‌الاسلام دکتر فاضل حسامی، استاد و پژوهشگر علوم اجتماعی به مباحث قرآن و علوم اجتماعی پرداخت.
حجت‌الاسلام حسامی در ابتدای برنامه به ارئه تعریفی جامع از علوم اجتماعی پرداخت و گفت: در حوزه دانش اجتماعی، پارادایم‌های متفاوتی وجود دارد و ذیل آنها مکاتب و نظریه‌های متعددی وجود دارد، لذا اگر بخواهیم تعریفی جامع ارائه کنیم باید بگوییم: دانش اجتماعی یا جامعهشناسی، علمی است که درصدد کشف، توصیف و تبیین وقایع اجتماعی در سطوح و لایه‌های متفاوت است و بر همین اساس، روابط و پیوندهایی که بین وقایع وجود دارد، تحلیل می‌کند و نسبت به آینده یک پیش‌بینی احتمالی ارائه می‌دهد که اگر درصدد حل مسئله باشد، از اون تحلیل‌ها بهره می‌برد.
آیا علوم اجتماعی قرآن‌بنیان داریم یا خیر؟
دکتر حسامی در پاسخ به این شبهه که آیا علوم اجتماعی قرآن‌بنیان داریم یا خیر، اینطور پاسخ داد: کسانی که قائل به نبود علوم اجتماعی قرآن‌بنیان هستند یا علوم اجتماعی را درک نکرده‌اند یا با قرآن آشنایی کاملی ندارند. بنابراین کسانی که به این دو توجه کامل داشته‌اند حتماً بین آنها پیوند وثیقی پیدا می‌کنند.
دانش اجتماعی مصطلح و موجود یک بازه زمانی را در نظر می‌گیرد و با هدف حل مسئله دنیوی بر مدار زیست دنیایی طرح و برنامه دارد؛ چه در کشف مسئله و موضوع و چه در ارائه راه‌حل. اما دانش اجتماعی قرآن بنیان، هم از گذشته‌های دور شروع می‌شود و هم به آینده‌های دور نظر دارد و در عالم دنیا هم منحصر نمی‌شود و برای زیست پس از دنیا هم حرفی برای گفتن دارد. در واقع دانش اجتماعی قرآن‌بنیان بر یک سری مبانی خاص خودش استوار است که عبارتند از مبانی انسان‌شناختی، معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی.
این پژوهشگر علوم اجتماعی در پاسخ به سؤال یکی از مهمانان جلسه که پرسید: «کسانی که جامعهشناسی مصطلح غربی را خوانده‌اند اشکال می‌کنند که ما اصلاً جامعهشناسی دینی و قرآنی نداریم»، گفت: دانش اجتماعی قرآن‌بنیاد به صورتی در حوزه علم ورود می‌کند که اولاً در گزینش و انتخاب موضوعات، این نوع نگرش اثر دارد. اینکه چگونه تحلیل کند که با داده‌های دینی که اعم از وحی و عقل و سنت معصومین است در تعارض نباشد و برای آینده انسان، ورای این دنیا حرف داشته باشد.
جامعهشناسی برآمده از اسلام، یک جامعهشناسی توصیف، تبیین و تجویز است و می‌گوید این کار را انجام بده و مسئله را اینطور ببین و اینطور حل کن. ولی اگر الان به شکل علمی ادبیاتی در دسترس نداریم، به این معنا نیست که وجود ندارد. لذا ما نیازمند یک فرآیند کشف هستیم.
در ادامه جلسه سؤالی مطرح شد که آیا انتظار دارید یافته‌های شما از قرآن درباره علوم اجتماعی برای دانشمندان علوم اجتماعی غربی قانع کننده باشد یا اینکه روش شما و آنها از یکدیگر جداست؟
حجت‌الاسلام دکتر فاضل حسامی در پاسخ به این سؤال چنین گفت که علی‌القاعده بایستی یکسری از مبانی با یکدیگر همسان باشد؛ زیرا تعدادی از تحلیل‌های ما بر اساس یکسری از مبانی شکل گرفته و لذا اگر آن متفکر آن مبانی را نبپذیرد در روبناها نیز با تفاوتهایی مواجه شویم. بنابراین تلاش ما این است که از همان نقطه ابتدا در مبانی با یکدیگر به توافق برسیم و بعد از آن مباحث روبنایی را داشته باشیم.
مبانی جامعهشناسی اسلامی
ایشان در توضیح مبانی جامعهشناسی اسلامی بیان داشت: آیاتی از قرآن وجود دارد که برخی از گزاره‌های دانش اجتماعی مصطلح را رد یا تأیید می‌کند. مثلاً آیین دفن یک گزاره جامعهشناسی دین است که در قرآن کریم در ضمن آیات داستان فرزندان آدم علیه‌السلام به آن اشاره شده است. لذا نمی‌توانیم بگوییم غرب خاستگاه جامعهشناسی است.
نکته دوم این است که اگر بخواهیم به دانش روز هم نگاه کنیم، می‌بینیم که قبل از کانت، ابن‌خلدون حرف‌هایی در جامعهشناسی زده است. حتی اندیشه اجتماعی هم بین فلاسفه اسلامی مانند فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا مطرح شده است. بنابراین، علوم محصول تلاش‌های بشری در طول تاریخ است و محدود به یک حوزه جغرافیایی نیست. لذا این را قبول ندارم که بگوییم جامعهشناسی برای غرب است، بلکه علوم برای بشریت است؛ هرچند ممکن است این علم در غرب بیشتر رشد کرده باشد.
سؤال دیگری که توسط مهمانان برنامه مطرح شد این بود که مسلماً ما در قرآن راجع به همه علوم، تک‌گزاره‌های زیادی داریم و آن را انکار نمی‌کنیم، ولی آیا می‌توانیم از تک‌گزاره یک پارادایم علمی بسازیم که یک علم مستقل را در برابر علم غربی تولید کند؟
دکتر حسامی در پاسخ گفت: من این را نمی‌پذیرم که علم متعلق به منطقه جغرافیایی خاصی است، زیرا علم زاییده تلاش‌های بشری در طول تاریخ است. البته ممکن است در مواردی به دلیل نظام سلطه غربی، آن علم بیشتر مطرح شده و خواسته از آن برای سلطه خود استفاده کند. بنابراین باید اعتراف کنیم که ما مسلمانان کوتاهی کردیم و دانش‌ها را سامان نداده و قواعد آن را استخراج و آنها را عرضه نکردیم. لذا غربی‌ها در این زمینه از ما جلو افتادند.
مبانی قرآن‌بنیان علوم اجتماعی
حجت‌الاسلام حسامی در فراز آخر برنامه به تبیین مبانی قرآن‌بنیان علوم اجتماعی پرداخته و گفت: در جامعهشناسی قرآن‌بنیاد چند مبنا برای ما برجسته است: مبانی انسان‌شناسی قرآن با مبانی انسان‌شناسی جامعهشناسی مصطلح تفاوتهایی دارد. مثلاً خداوند در آیه‌ای از قرآن می‌فرماید ما انسان را خلیفه خود روی زمین قرار دادیم. خلیفه خدا بودن، یعنی انسان استعداد آن را دارد که جامعه را به صورت الهی رهبری و هدایت کند؛ هرچند که بسیاری از انسان‌های از این استعداد خدادادی استفاده نمی‌کنند.
معرفت‌شناسی در جامعهشناسی قرآن‌بنیاد سه حوزه را پوشش می‌دهد: حوزه وحی، حوزه دریافت‌های عقلی و عقلانی بشری، تجربه بشری. اینها در تفکر قرآنی هم‌راستا هستند. زیرا عقل معارض وحی نمی‌شود و تجربه بشری هم اگر معارض وحی شود، به انزوا کشیده می‌شود.
بنابراین در جامعهشناسی قرآن‌بنیاد، عقل، وحی و تجربه بشری را داریم، ولی جامعهشناسی مصطلح و موجود بیشتر بر مدار تجربه کار می‌کند.
برنامه «قرآن و علوم» به تهیه‌کنندگی سیدشهاب لاجوردی و سردبیری حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی رضایی اصفهانی و اجرای محمد عبادی، شنبه هر هفته، ساعت ۲۱ از شبکه قرآن و معارف سیما پخش شده و بازپخش آن نیز ساعت ۱۴:۱۵ روز‌های یکشنبه، سه‌شنبه و پنجشنبه خواهد بود.
..........................................
پایان پیام/ 167