در احادیث معصومان آمده است نیکی در رفتار با پدر و مادر، از برترین و محبوب‌ترینِ اعمال نزد خدا و از ویژگی‌های بارز شیعیان است.(1) همچنین خشنودی و خشم الهی وابسته به خشنودی و ناخشنودی آنها از فرزندانشان است(2) و در کوتاهیِ احسان به آنها هیچ عذری پذیرفته نیست.(3)
دربارهٔ سیره پیامبر نیز گزارش شده که او مادر رضایی خود را بسیار بزرگ می‌داشت(4) و کسانی را که با پدر و مادر خویش خوش‌رفتار بودند احترام می‌نمود.(5) بر این اساس، مسلمانان به نیکی در حق والدین و تحمل سختی‌های نگهداری از آنها امر شده‌اند؛ گرچه والدین مشرک یا بدکار باشند.(6)
مصادیق احسان
در آیات ۲۳ و ۲۴ سوره اِسراء، پس از فرمانِ احسان به والدین، برخی مصادیق آن، همچون نهی از گفتن «اُف» و کمترین تندی به آنها بیان شده است.(7) در ادامه آیه، از فرزندان خواسته شده هنگام پیریِ پدر و مادر، نه‌تنها از بدرفتاری با آنان بپرهیزند، بلکه در برابرشان فروتنی کنند و در ازای سختی‌هایی که والدین برای رشد و تربیت آنان متحمل شده اند، در زمان حیات و پس از مرگشان در حق آنها دعا کنند.
در روایات نیز مصادیقی برای حقوق والدین ذکر گردیده است؛ از جمله اینکه فرزند باید ایشان را به نام نخواند، جلوتر از آنان راه نرود و پیش از ایشان و نیز پشت به آنان ننشیند.(8) همچنین اگر او را فراخوانند، به‌سرعت اجابت کند، حتی اگر در نماز باشد(9) و اگر رفتار و گفتار آن دو برخلاف میل او بود، از اخم‌کردن یا دشنام‌دادن به آنان بپرهیزد.(10) حفظ حریم خصوصی پدر و مادر و سپاس‌گزاری از آنها از دیگر مصادیق احسان به والدین شمرده شده است.(11)
اطاعت و نفقه
اطاعت از والدین را یکی از حقوق آنها دانسته‌اند، مگر اینکه فرزند را به شرک یا انجام گناه فرا خوانند.(12) در احادیث معصومان فرمان‌بُرداری از پدر و مادر از نشانه‌های ایمان و رفتاری عقلانی قلمداد شده است.(13)
به گفته میرزای قمی از فقیهان شیعه، وجوب اطاعت از پدر و مادر در برخی موارد مورد اجماع فقیهان است. وی اقدام به کار مباحی که والدین از آن راضی نباشند را جایز نمی‌داند، مگر اینکه انجام ندادنش به ضرر فرزند باشد.(14)عده‌ای از فقیهان همچون صاحب جواهر، سید محسن حکیم، ناصر مکارم شیرازی نیز معتقدند، وجوب اطاعت از پدر و مادر مربوط جایی است که نافرمانیِ فرزند موجب آزار آنان گردد.
از دیگر حقوق والدین، تأمین نیازهای مالی آنها شمرده شده است.به گفته فقیهان اگر پدر و مادر نیازمند باشند، بر فرزند واجب است در صورت توانایی، نفقه و مخارج آنها را پرداخت نماید.(15) همچنین در برخی آیات قرآن،به فرزندان توصیه شده که در وصیت‌های مالی، سهم والدین را در نظر داشته و از اموال خویش به پدر و مادر انفاق کنند.(16)
علت تأکید بر رعایت حق والدین
علامه طباطبایی علت تأکید قرآن دربارهٔ احسان به والدین را چنین تبیین کرده که رابطهٔ عاطفی بین والدین و فرزندان سبب پیوند محکم نسل نو با نسل گذشته و موجب استحکام خانواده می‌گردد. قِوام خانواده نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین امور در روابط اجتماعی، سبب استواری جامعه انسانی است.(17)
ابن مسکویه عالم شیعی نیز در تحلیل اینکه چرا در آموزه‌های دینی، به احسان به پدر و مادر و رعایت حقوق‌شان سفارش شده، ولی چنین سفارشی به والدین دربارهٔ فرزندانشان نشده، معتقد است والدین فرزندشان را چیزی جدا از خود نمی‌دانند. ازاین‌رو آن‌چنان‌که خود را دوست دارند، وی را نیز دوست می‌دارند و ترقی اور را ترقی خود می‌دانند؛ اما فرزندان چنین احساسی به والدین خود ندارند.(18)
_____________________________________________________________
پی نوشت:
1. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۷۴.
2. ترمذی، سنن الترمذی، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص ۲۰۷؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۲۸.
3. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۶۲.
4. ابوداوود، سنن ابوداوود، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۵۰۷-۵۰۸.
5. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۶۱.
6. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۶۲.
7. فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۰، ص۳۲۴.
8. رجوع کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۵۸-۱۵۹؛ شیخ صدوق، مَن لا یَحضُرُه الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۷۲؛ بخاری، الادب المفرد، ۱۴۰۹ق، ص۳۰.
9. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۱، ص۳۷.
10. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص ۳۴۹؛ شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث، ج۶، ص۴۶۷.
11. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص ۲۵۸.
12. سوره عنکبوت، آیه ۸؛ سوره لقمان، آیه ۱۳-۱۴؛ عباس‌نژاد، روانشناسی و علوم تربیتی، ۱۳۸۴ش، ص۸۱.
13. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۲.
14. میرزای قمّی، جامع الشتات، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۴۰.
15. امام خمینی، نجاة العباد، ۱۴۲۲ق، ص۳۸۲؛ صافی گلپایگانی، جامع الاحکام، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰۴.
16. شیخ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث، ج۲، ص۱۰۸.
17. طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۳۷۴ و ج۱۳، ص۸۰
18. مسکویه، تهذیب الأخلاق، ۱۴۲۶ق، ص۲۳۳.