خبرگزاری اهل بیت(ع) / ابنا: آزادی بیان و عقیده یکی از مباحث مهم در جوامع انسانی است که همواره مورد توجه متفکران و اندیشمندان قرار گرفته است. در این میان، دین اسلام نیز به‌عنوان دینی جامع و کامل، اصولی را برای رعایت این حق تعیین کرده است. در عین حال که اسلام به آزادی انسان در بیان عقاید خود اهمیت می‌دهد، اما چارچوب‌هایی را نیز برای جلوگیری از آسیب به دیگران و حفظ نظم عمومی جامعه در نظر گرفته است. این مقاله به بررسی حق آزادی بیان و عقیده از منظر آموزه‌های اسلامی پرداخته و تلاش دارد تا توازنی میان این آزادی و مسئولیت‌پذیری در قبال آن را تبیین کند.
آزادی بیان و عقیده در قرآن
قرآن کریم به‌عنوان کتاب آسمانی اسلام، به‌طور مکرر بر اهمیت آزادی در انتخاب عقیده و بیان آن تأکید کرده است. در آیه 256 سوره بقره آمده است: "لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ" که به معنای "در دین اجباری نیست" است. این آیه به‌صراحت اعلام می‌کند که هیچ‌کس نمی‌تواند فردی را مجبور به پذیرش عقیده‌ای خاص کند. انتخاب عقیده و ایمان به اختیار و اراده فرد بستگی دارد و هیچ اجبار و تحمیلی در این زمینه پذیرفته نیست.
همچنین، قرآن کریم در آیه 18 سوره زمر می‌فرماید: "الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ" که به معنای "آنان که سخنان را می‌شنوند و از نیکوترین آن پیروی می‌کنند" است. این آیه نشان‌دهنده اهمیت گوش‌دادن به نظرات مختلف و انتخاب بهترین آن‌ها بر اساس عقل و منطق است. بنابراین، اسلام نه‌تنها حق آزادی بیان را به رسمیت می‌شناسد، بلکه تأکید می‌کند که انسان باید در انتخاب و بیان عقاید خود، به بهترین و منطقی‌ترین راه‌حل‌ها توجه کند.
روایات اسلامی و آزادی بیان
در روایات اسلامی نیز به حق آزادی بیان و عقیده اشاره شده است. امام علی (ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند: "لا تكن عبد غیرك و قد جعلك الله حرّا" به معنای "بنده غیر خود مباش که خداوند تو را آزاد آفریده است". این روایت به‌روشنی نشان می‌دهد که انسان از آزادی ذاتی برخوردار است و نباید تحت فشار و زور، از بیان و اظهار عقاید خود منصرف شود.
همچنین، در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) آمده است: "أفضل الجهاد كلمة حقّ عند سلطان جائر" به معنای "بهترین جهاد، گفتن سخن حق در برابر حاکم ظالم است". این حدیث به اهمیت بیان حقیقت و عدم ترس از ظلم و فشار اشاره دارد. بنابراین، اسلام نه‌تنها آزادی بیان را تأیید می‌کند، بلکه بر وظیفه انسان در گفتن حق و مقابله با ظلم تأکید دارد.
مرزهای آزادی بیان و عقیده در اسلام
در حالی که اسلام آزادی بیان و عقیده را به‌عنوان یک حق اساسی می‌پذیرد، اما مرزهایی نیز برای آن قائل است. این مرزها به منظور جلوگیری از افراط و تفریط در استفاده از این حق و حفظ حقوق دیگران تعیین شده‌اند. به‌عنوان مثال، در قرآن کریم آمده است: "وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا" (بقره: 83) به معنای "و به مردم سخن نیکو بگویید". این آیه به‌روشنی نشان می‌دهد که بیان عقاید نباید باعث آزار و اذیت دیگران شود و هر سخنی باید در چارچوب اخلاق و احترام به دیگران بیان شود.
همچنین، در اسلام توهین به مقدسات و تحریک به خشونت به‌هیچ‌وجه پذیرفتنی نیست. قرآن کریم در آیه 108 سوره انعام می‌فرماید: "وَلاَ تَسُبُّواْ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ" به معنای "و به آنان که غیر از خدا را می‌خوانند، دشنام ندهید". این آیه تأکید دارد که حتی در بیان مخالفت با عقاید دیگران نیز باید احترام و ادب رعایت شود.
مسئولیت‌پذیری در آزادی بیان
اسلام به‌وضوح بیان می‌کند که هر انسانی در قبال آزادی بیان و عقیده خود مسئول است. بیان عقاید نباید به‌گونه‌ای باشد که باعث تفرقه و آشوب در جامعه شود. امام علی (ع) می‌فرمایند: "الكلمة إذا خرجت من القلب وقعت في القلب، وإذا خرجت من اللسان لم تتجاوز الآذان" به معنای "سخنی که از دل برخیزد، بر دل نشیند و سخنی که تنها از زبان باشد، از گوش‌ها فراتر نمی‌رود". این روایت به اهمیت صداقت و مسئولیت‌پذیری در بیان عقاید اشاره دارد و نشان می‌دهد که سخن باید با نیت خالص و درست بیان شود.
آزادی بیان و عقیده در اسلام به‌عنوان یکی از حقوق اساسی انسان به رسمیت شناخته شده است. با این حال، این آزادی در چارچوبی مشخص قرار دارد که مانع از افراط و تضییع حقوق دیگران می‌شود. اسلام بر توازن میان آزادی و مسئولیت تأکید دارد و از انسان می‌خواهد تا در بیان عقاید خود، نه‌تنها به حقوق و احساسات دیگران احترام بگذارد، بلکه از آن به‌عنوان وسیله‌ای برای ترویج اخلاق و انصاف استفاده کند.
________________________________________________________________________________________
منابع
قرآن کریم
نهج‌البلاغه
تفسیر المیزان
صحیفه سجادیه
آزادی و حقوق بشر در اسلام، نوشته مرتضی مطهری
حق و تکلیف در اسلام، نوشته علامه طباطبایی