موسی بن جعفر(ع)، امام هفتم شیعیان به دلیل فرونشاندن خشم خود، به کاظم ملقب است.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
غَیْظْ شدیدترین غضب است و به حرارتی گفته می‌شود که بر اثر جوشش خون قلب انسان پدید می‌آیدو کظم به معنای نگه‌داشتن نَفَس است. کظم غیظ، واژه‌ای اخلاقی به معنای کنترل خشم و خودداری از اظهار آن است و به کسی که بسیار خشم خود را کنترل کند، کاظم گفته می‌شود(1)
کظم غیظ، به فضیلت‌های اخلاقی دیگری همچون حلم نزدیک است و در تفاوت آن با حلم گفته‌اند کظم‌غیظ از کسی سر می‌زند که هنوز به ملکه حلم دست نیافته است و غضب، توانایی آن را دارد که در وی بروز کند، اما او با تلاش در فروخوردنِ آن، سعی در مهارکردن غضب دارد. در روایات میان کظم غیظ(فروخوردن و فرونشاندن خشم) با صبر و حلم رابطه برقرار است. امام صادق(ع) در روایتی کنترل خشم را محبوب‌ترین جرعه در پیشگاه الهی دانسته و می‌گوید: هيچ جرعه‌اى نزد خداوند عزّ و جلّ از جرعۀ خشمى که بنده در دلش با جوشش و هیجان بنوشد و آن را با شکیبائى يا بردبارى دفع کند،محبوب‌تر نیست.(2)
در قرآن کظم غیظ از ویژگی‌های پرهیزگاران شمرده شده است. «آنان که خشم خود را فرو می‌برند و از خطاهای مردم در می‌گذرند و خدا نیکوکاران را دوست دارد.»(3) همچنین فرو بردن خشم (کظم غیظ) در روایات، به عنوان فضیلتی اخلاقی، مورد تأکید اهل بیت(ع) قرار گرفته است. از پیامبر(ص) روایت شده است: «هر کس خشم خود را کنترل کند خدا عذابش را از او برمی‌دارد.»(4) امام سجاد(ع) در روایتی فرموده است که هیچ جرعه ای نزد من محبوب تر از جرعه غیظی نیست که آن را بیاشامم و طرف مقابل را مجازات نکنم. ودر روایت دیگر فرو خوردن جرعه غیظ و جرعه حزن هنگام مصیبت از محبوب ترین جرعه ها در پیشگاه خداوند یاد شده است.(5)
راهکارهای کنترل خشم
فیض کاشانی، به یاد آوردن قدرت و خشم الهی، توجه به زشتی حالتش در حالت خشم و سرزنش حس انتقام‌جویی را به عنوان راهکارهای علمی کنترل خشم بیان کرده است.
همچنین فیض کاشانی از استعاذه و تغییر حالت، به عنوان راهکارهای عملی کظم غیظ یاد کرده است. او بیان می‌کند که اگر استعاذه کارساز نشد در صورتی که انسان خشمگین، ایستاده است بنشیند و در صورتی که نشسته است تکیه دهد یا بخوابد. همچنین در برخی روایات، خشم به آتش تشبیه شده و گفته شده آتش را جز آب خاموش نمی‌کند پس کسی که خشمگین است،وضو بگیرد.(6)
در برخی روایات نیز از پیامبر(ص) نقل شده است هر کس که خشمگین شد صورتش را بر زمین بچسباند. منظور پیامبر امر بر سجده است تا نفس، احساس خواری کند و خشم او برطرف شود.(7)
امام باقر(ع)در روایتی در باره کنترل خشم فرموده است هر كس بر مردمى خشمگين شد، و ايستاده بود، بايد فورى بنشيند، تا پليدى شيطان از او دور شود، و هر كس بر خويشاوندش غضب كند بايد نزديك او رود و تنش را مس كند (مثلا دست به دست او سايد) زيرا خويشاوند هر گاه مس شود آرامش يابد.(8)
کظم غیظ امام کاظم(ع)
امام کاظم(ع)، به این دلیل که خشم خود را کنترل می‌کرد، به کاظم ملقب بود. گزارش‌های مختلفی در منابع آمده که امام کاظم(ع) خشم خود را در برابر دشمنان و کسانی که به او بدی می‌کردند، فرو می‌برد.از جمله بیان شده که مردی از نوادگان عمر خطاب در حضور امام کاظم(ع)، به امام علی(ع) توهین کرد. همراهان امام خواستند به او حمله کنند، اما امام مانع شد و سپس به مزرعهٔ آن مرد رفت. مرد با دیدن امام کاظم(ع) شروع به داد و بیداد کرد که محصولش را لگدمال نکند. امام به او نزدیک شد و با خوشرویی پرسید چقدر خرج کاشت مزرعه کرده‌ای؟ مرد گفت: ۱۰۰ دینار! سپس پرسید: امید داری چه اندازه از آن برداشت کنی؟ مرد پاسخ داد غیب نمی‌دانم. امام کاظم(ع) فرمود: گفتم امید داری چه اندازه از آن برداشت کنی؟ مرد پاسخ داد: ۲۰۰ دینار! امام ۳۰۰ دینار به او داد و گفت: این ۳۰۰ دینار برای توست و محصولت هم برایت باقی است. سپس به سوی مسجد رفت. آن مرد زودتر خود را به مسجد رساند و با دیدن امام(ع) برخاست و این آیه را بلند خواند: اللَّه أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِ‌سَالَتَهُ؛ خدا بهتر می‌داند رسالتش را کجا قرار دهد[انعام–۱۲۴](9)
________________________________
پی نوشت:
1.نراقی، جامع السعادات، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ج۱، ص۳۳۳؛ غزالی، احیاء علوم الدین، دار المعرفه، ج۳، ص۱۷۶.↑
2. کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۱۱.
3. سوره آل عمران، آیه۱۳۴.
4. فیض کاشانی، المحجة البیضاء، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۵، ص۳۰۶-۳۰۷.
5. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، مؤسسةالوفاء بیروت، ج ۴۷، ص ۳۰۱ العروسي الحويزي، تفسير نور الثقلين، ج۱، ص۳۹۰
6. فیض کاشانی، المحجة البیضاء، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۵، ص۳۰۶-۳۰۷.
7. ورام، مجموعه ورام، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۴.
8. کلینی، کافی،۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۰۲.
9.«کتاب مهار خشم»، پژوهشگاه قرآن و حدیث.