خبرگزاری اهل بیت(ع) / ابنا: از منظر طب سنتی، برای داشتن زندگی سالم، ضروری است که شش اصل مورد مداقه قرار گیرند. این شش اصل که در واقع، بنیان بهداشت در طب سنتی را تشکیل می دهند و به سته ضروریه معروفند، عبارتند از:۱- استفراغ و احتباس ۲- اعراض نفسانی ۳- هوا ۴- حرکت و سکون (ورزش و نرمش) ۵- خواب و بیداری ۶- خوردن و آشامیدن.
4- حرکت و سکون (تحرک بدنی و ورزش)
شیخ الرئیس می فرماید: مهم ترین تدبیر در حفظ سلامتی ورزش است و بعد از آن تدابیر مربوط به تغذیه و بعد آن اصلاح خواب. ورزش به حرکات ارادی اطلاق می شود که عمق و تعداد نفس ها را افزایش دهد. فوایدی که برای ورزش برشمرده اند عبارت است از گرمی بخشی به بدن، دفع مواد زائد از طریق منافذ بدن، تقویت هضم غذا در معده، تقویت اعصاب و افزایش نشاط؛ زمان گرسنگی و بعد از خوردن غذا و در زمانهایی که هوا بسیار گرم است اوقات مناسبی برای انجام فعالیت ورزشی نیست. با این همه شیخ معتقد است که فعالیت بدنی وقتی می تواند اثرات مثبت جسمی و روحی را ایجاد نماید که شخص آن فعالیت را به نیت ورزش کردن انجام داده باشد.
ورزش به دلیل افزایش خون رسانی به تمام بدن از جمله اندام های انتهایی از اصول مهم حفظ سلامتی است. از دیدگاه طب سنتی انواع ورزش وجود دارد که با توجه به شرایط بیمار و نوع بیماری، میزان تحرک در ورزش تعیین می شود. در عین حال ورزش از دیدگاه طب سنتی باعث افزایش حرارت غریزی شده و نیکویی رنگ چهره ایجاد می کند. از دیدگاه طب نوین نیز با انجام فعالیت های ورزشی سیستم آنتی اکسیدان در بدن فعال شده که به نظر می رسد این فعالیت در پیشگیری و بهبود بیماری های پوستی بسیار موثر باشد. در عین حال در مورد استراحت و عدم حرکت زیاد بیماران مبتلا به سوء مزاج های خشک کل بدن دستورات اصلاح کننده ای در طب سنتی ایرانی وجود دارد. - ورزش در حدّی که رنگ و روی انسان، سرخ شود و عرق او در بیاید کفایت می کند؛ بنابراین؛ تمام ورزش های سنگین و حرفه ای، برای سلامتی انسان، مضر هستند.
- نوع و میزان ورزش، باید بر اساس سن، جنس، مزاج، فصل و … تعیین شود.
- در ورزش، حرکات مفاصل باید دارای نیروی مقابل و کنترلی باشد و حرکت سریع مفصل تا انتهای دامنه حرکتی، بسیار خطرناک است.
- ورزش های غیر ایزومتریک(وزنه برداری، پرورش اندام و …) اصولا هیچ یک از اهداف ورزش طبّی را برآورده نمی کنند.
- نیاز بانوان به ورزش کردن، بسیار کمتر از آقایان است، به نحوی که اغلب، همان فعّالیت روزانه (به شرطی که همان فعالیت روزانه را داشته باشند) برای سلامتی ایشان کفایت می کند. هرگونه فعّالیت سنگین ورزشی، به شدّت، سلامتی بانوان را به مخاطره می اندازد.
5- خواب و بیداری
علّت نیاز به خواب:
بر اثر حرکات آدمی در بیداری و گردش دایم حرارت غریزی، به تدریج، روح (که لطیف تر از جسم است. ) و نیز اخلاط بدن، دچار تحلیل می شوند که حاصل آن ضعف قوّت روح، درماندگی، سستی، تباهی اندیشه و رای و… است. (در بیداری طولانی مدّت، جسم نیز به تدریج دچار تحلیل می شود. ) بنابراین، انسان نیاز به حالتی دارد که این مشکلات را جبران کند.
ماهیّت خواب:
در طول بیداری، به تدریج، رطوبتی صاف و پاکیزه، از سوی جسم به سمت دماغ متصاعد می شود که بین این دو، حایل می شود و قوّت نفس را از کار کردن باز می دارد. این رطوبت، مشابه ابری است که از تابش خورشید بر دریا به وجود می آید و مانع از رسیدن نور به دریا می شود. با درک ماهیّت این رطوبت، فهم مسایل و مشکلات خواب، بر ما آسان خواهد شد. (پرخوابی در بهار، پرخوابی دموی ها و بلغمی ها و کم خوابی صفراوی ها، خواب آور بودن غذاهایی مثل ماست و…)
آثار خواب طبیعی:
- خواب، حرارت غریزی را به درون بدن می برد و متوقف می کند و مانع از تحلیل آن می شود؛ بنابراین باعث قدرت گرفتن تمام قوای طبیعی بدن می شود.
- درونی شدن حرارت غریزی؛ سرد شدن سطح بدن و نیاز به پوشش در خواب را به دنبال دارد.
- درونی شدن حرارت غریزی باعث بهتر شدن هضم غذاها و نیز پختن خلط ها و موادّ موجود در بدن می شود. این مساله از سویی سوخت بدن را فراهم و از سویی آن را برای دفع موادّ زاید آماده می کند. به عبارت دیگر، خواب، موادّی که آمادگی هضم یا پختن را دارند، گرم کرده، آن ها را با خون، هم مزاج می کند. این گرمی در سراسر بدن پخش می شود و بدن با حرارت غریزی پر می شود.
- در خواب، همه استفراغ های بدن (به جز عرق) کم می شوند و لذا قوای بدن، حفظ، و درماندگی از بین می رود. فقط تعریق در خواب زیاد می شود که ناشی از کامل بودن هضم است نه ناشی از استفراغ. تعریق بیش از حدّ در خواب نیز می تواند علل مختلفی داشته باشد که شایعترین آن، پرخوری است.
- به علّت تحلیل کمتر و هضم کاملتر، رطوبت بدن در خواب بالا می رود.
- بیشترین بهره را از خواب، دماغ می برد.
خواب در طبایع مختلف:
- صفراوی: ۷-۶ ساعت خواب شبانه توصیه می شود. از بی خوابی و کم خوابی (کمتر از ۵ ساعت) و دیر وقت به رختخواب رفتن خودداری کنند. مصرف غذاهای سرد و رطوبتی در مواقع بی خوابی، مفید است.
- دموی: ۷-۶ ساعت خواب شبانه کافی است. همه افراد از زود به رختخواب رفتن و زود بیدار شدن بهره می بینند؛ ولی افراد دموی مزاج حتی المقدور این دستور را اجرا نمایند.
- بلغمی: سعی کنند از ۸ ساعت بیشتر نخوابند اگرچه کمتر شدن این میزان هم، مطلوب است. سعی کنند قبل از طلوع آفتاب از خواب برخیزند تا از تولید بلغم اضافه خودداری شود. خوابیدن در طی روز و همچنین یک ساعت قبل از غروب بسیار مضر است و موجب افزایش بلغم می گردد و سنگینی سر و التهاب سینوس ها و کند شدن رفتارهای مغزی را موجب می شود.
- سوداوی: حدود ساعت ۱۰ شب به رختخواب رفته، ۷-۶ ساعت استراحت نمایند.
انواع خواب:
خواب زیاد:
خواب اگر از حدّ بیشتر شود، اثراتی معکوس خواهد داشت و با احتباس حرارت غریزی، قوت ها را کاسته، نیروی نفسانی را کند و کم احساس و مغز را سنگین می کند. خواب زیاد به ویژه برای افراد سرد مزاج و رطوبتی بسیار مضرّ است چرا که علاوه بر افزایش رطوبت، به علّت کم شدن تحلیل موادّ و احتباس حرارت غریزی، سرما را نیز می افزاید و بیماری های ناشی از آن ها را زیاد می کند.
بی خوابی:
به علّت زیاد بودن تحلیل و استفراغ، حرارت و خشکی بدن زیاد می شود و صفرا غلبه پیدا می کند و به ویژه برای مردم نحیف و خشک مزاج، بسیار مضرّ است.
خواب بامداد:
اگر انسان در بامداد و قبل از آن که حرکت یا ورزشی کند یا چیزی بخورد، بخوابد، به سستی، سردی، ماندگی و خشکی مبتلا خواهد شد.
خواب روز:
باعث افزایش بلغم، نزله (ترشّحات پشت حلق)، تباهی چهره، بزرگی طحال، کسالت و کم شدن اشتها خواهد شد.
گرسنه خوابیدن:
چون در وقت خواب، حرارت غریزی به سمت داخل میل می کند، باید غذایی باشد که آن را هضم نماید در غیر این صورت، به هضم خود بدن خواهد پرداخت که حاصل آن کاهش کلّی قوای بدنی، لاغری و ضعف حرارت غریزی و سردی بدن خواهد بود.
خوابیدن با شکم پر:
اگر در وقت خواب، شکم انباشته از غذا باشد و هضم دچار مشکل شود؛ به ویژه در مورد غذاهای دیرهضم و سنگین، بدن دچار سردی خواهد شد.
۶- خوردن و آشامیدن
بدن دائماً در حال تحلیل است و اگر این تحلیل ها از راه غذا و آب جبران نشود، انسان از بین خواهد رفت. در طب ایرانی، خوراکی ها به دسته هایی تقسیم می شوند که از نظر عملکرد در بدن، خاص هستند؛ مثلاً خوراکی هایی مانند سیب و انار، باعث تولید خلط مناسب در بدن می شوند. البته خواص تک تک خوردنی ها به طور مفصّل در کتب خاصی نظیر «مخزن الادویه» آمده است. دستورات تغذیه ای متعددی نیز وجود دارد، مانند رعایت ترتیب هنگام خوردن خوراکی های متنوع، انتخاب ظروف مناسب برای طبخ غذاهای مختلف، غذا نخوردن با شکم پر، جویدن کامل غذا، دوری از پرخوری و. . . در این باره ابن سینا در قانون اشاره می کند: «امتلاء (پرخوری) شدید، همیشه کشنده است، چه از غذا باشد یا از نوشیدنی» اهمیت تغذیه در قرآن به قدری زیاد است که علاوه بر اینکه برخی آیات از خوراکی هایی مانند عسل، زیتون، انگور، انجیر، انار، خرما و ماهی تازه نام برده است. این خوراکی ها در طب سنتی نیز ارزش زیادی دارند. آیات بسیاری به طور مستقیم به امر تغذیه پرداخته اند. نظیر آیه 24 عبس و 19 کهف، 157 اعراف و 145 انعام، و 173 بقره و. . . دربردارنده دستورات تغذیه ای هستند. اثرات شفابخشی عسل در آیات 68 و69 نحل بیان شده است. در مکتب طب ایرانی بهترین آب ها برای نوشیدن، آبی است که در بسترش سنگ باشد، از جنوب به شمال یا از مشرق به مغرب باشد و از بلندی سرازیر شود و خفیف الوزن باشد. حکیم گیلانی می فرمایند: «آشامیدن آب برای ترطیب بدن، ترویح حرارت غریزی و روح حیوانی، طراوت و صفای رنگ و نرمی بدن و. . . لازم است».
__________________________________________________________________
منابع:
1- قانون ابن سینا
۲- سلامتی و مکاتب مختلف پزشکی؛ دکتر محسن ناصری
۳- یادداشت ها و جزوات دوره آموزشی موسّسه تحقیقات حجامت ایران.