آیت‌الله سید محسن حکیم (۱۳۰۶-۱۳۹۰ ه.ق) از مراجع بزرگ تقلید شیعه در نجف اشرف و یکی از تأثیرگذارترین علمای دینی در قرن بیستم بود. وی از خانواده‌ای اهل علم و تقوا برخاست و توانست جایگاه والایی در میان فقها و علما کسب کند. شخصیت این عالم برجسته از چند جنبه مختلف قابل بررسی است: از منظر علمی و دینی، نقش او در مبارزات سیاسی و اجتماعی، و نیز تأثیراتش بر روند تاریخی شیعیان عراق و جهان اسلام.
تولد و تحصیلات
سید محسن حکیم در سال ۱۳۰۶ قمری (۱۸۸۹ میلادی) در شهر نجف، یکی از مراکز اصلی علوم دینی شیعه، به دنیا آمد. وی از خانواده‌ای اصیل و علمی بود و تحت تعلیم پدر و استادان بزرگ حوزه نجف مانند آخوند خراسانی و شیخ محمدکاظم یزدی به تحصیل پرداخت. پس از اتمام دروس مقدماتی، در زمینه‌های مختلف علوم دینی از جمله فقه، اصول، حدیث و تفسیر تخصص یافت و به عنوان یکی از شاگردان ممتاز شناخته شد.
مقام مرجعیت
آیت‌الله حکیم پس از درگذشت آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی در سال ۱۳۶۵ قمری، به عنوان یکی از مراجع تقلید برجسته در حوزه علمیه نجف شناخته شد. حوزه علمیه نجف که در آن زمان به دلیل موقعیت استراتژیک عراق و تحولات سیاسی منطقه بسیار حائز اهمیت بود، تحت زعامت آیت‌الله حکیم به یکی از مراکز مهم علمی و سیاسی تبدیل شد. او توانست با نوآوری‌های علمی و اجتماعی خود، مرجعیت شیعه را به عنوان یک نهاد قدرتمند در برابر تهدیدات داخلی و خارجی مستحکم کند.
فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آیت‌الله سید محسن حکیم، موضع‌گیری‌های قاطع او در برابر استعمار و استبداد بود. او به عنوان یک رهبر دینی، همواره در صحنه مبارزات سیاسی و اجتماعی حاضر بود و نقش مؤثری در مقابله با نفوذ استعمار بریتانیا و بعدها رژیم بعث عراق داشت.
مخالفت با استعمار بریتانیا
در دوران اشغال عراق توسط نیروهای بریتانیایی، آیت‌الله حکیم به همراه سایر علمای نجف، علیه استعمار قیام کرد و فتوای جهاد علیه نیروهای اشغالگر صادر کرد. این فتوا به شکلی مؤثر نیروهای اشغالگر را به چالش کشید و زمینه‌ساز جنبش‌های مردمی علیه استعمار شد.
مقابله با رژیم بعث
آیت‌الله حکیم همچنین در برابر رژیم بعث عراق که در سال‌های دهه ۱۹۶۰ میلادی بر سر کار آمد، مقاومت کرد. او به شدت مخالف سیاست‌های ستمگرانه رژیم بعث و سرکوب شیعیان عراق بود و حتی در مقابل تهدیدات و فشارهای حکومت، مواضع خود را تغییر نداد. یکی از نقاط اوج این مقاومت، مخالفت علنی او با قانون ملی‌سازی زمین‌های زراعی و تصرف املاک مردم توسط دولت بعث بود که به شدت با آموزه‌های اسلام و عدالت اجتماعی در تضاد بود. این موضع‌گیری باعث شد که رژیم بعث، خانواده و پیروان آیت‌الله حکیم را تحت فشار قرار دهد و بسیاری از شاگردان و اعضای خانواده او را به شهادت برساند.
آثار علمی و فقهی
آیت‌الله سید محسن حکیم، علاوه بر فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی، آثار علمی فراوانی در حوزه فقه و اصول بر جای گذاشت که همچنان به عنوان منابع مهم در حوزه‌های علمیه استفاده می‌شود. از جمله آثار مهم او می‌توان به کتاب "مستمسک العروة الوثقی" اشاره کرد که یکی از مهم‌ترین منابع فقهی معاصر محسوب می‌شود. این کتاب به تفسیر و توضیح احکام اسلامی پرداخته و در بسیاری از حوزه‌های علمیه به عنوان متن درسی تدریس می‌شود.
نقش آیت‌الله حکیم در وحدت اسلامی
یکی دیگر از ابعاد برجسته شخصیت آیت‌الله سید محسن حکیم، تلاش‌های او برای ایجاد وحدت میان مسلمانان بود. او همواره بر وحدت شیعه و سنی تأکید داشت و معتقد بود که اختلافات میان مذاهب اسلامی نباید به اختلافات سیاسی و اجتماعی منجر شود. او در این راستا با علمای اهل سنت نیز ارتباط داشت و تلاش می‌کرد که فضای همبستگی و تفاهم میان مسلمانان تقویت شود.
در قرآن کریم آمده است:
«وَاعتَصِمُوا بِحَبلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلا تَفَرَّقُوا»
«همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید» (سوره آل عمران، آیه ۱۰۳).
آیت‌الله حکیم با تکیه بر این آیه مبارکه، وحدت و همبستگی امت اسلامی را یکی از اولویت‌های خود می‌دانست و برای ایجاد وفاق و هم‌زیستی میان فرق مختلف اسلامی تلاش می‌کرد.
وفات و میراث
آیت‌الله سید محسن حکیم در سال ۱۳۹۰ قمری (۱۹۷۰ میلادی) دار فانی را وداع گفت. مراسم تشییع او یکی از بزرگ‌ترین تشییع‌های تاریخ معاصر عراق بود و صدها هزار نفر از مردم عراق و دیگر کشورهای اسلامی در این مراسم شرکت کردند. پیکر او در حرم مطهر امام علی (ع) در نجف اشرف به خاک سپرده شد.
پس از وفات او، حوزه علمیه نجف و شاگردانش همچنان به فعالیت‌های علمی و دینی ادامه دادند و راه او را در مقابله با ظلم و دفاع از حقوق شیعیان و مستضعفان پیگیری کردند. از جمله شاگردان برجسته آیت‌الله حکیم می‌توان به آیت‌الله سید ابوالقاسم خوئی و آیت‌الله سید محمدباقر صدر اشاره کرد که هر یک به نوبه خود نقش‌های مهمی در تاریخ معاصر تشیع ایفا کردند.
آیت‌الله سید محسن حکیم یکی از چهره‌های برجسته دینی و سیاسی قرن بیستم بود که توانست با فعالیت‌های علمی، دینی و سیاسی خود، جایگاه والایی در میان شیعیان جهان به دست آورد. او با تکیه بر تعالیم اسلام و درایت خود، به عنوان مرجعی مقتدر و رهبری متعهد در برابر ظلم و استعمار ایستادگی کرد و تأثیرات عمیقی بر جهان تشیع گذاشت. آثار علمی و فقهی او همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرند و مقاومت او در برابر حکومت‌های استبدادی، الگویی برای علمای بعد از او شد.
__________________________________________________
پاورقی‌ها:
1. مستمسک العروة الوثقی، یکی از آثار فقهی مهم آیت‌الله سید محسن حکیم، به تفسیر فقهی مسائل مختلف می‌پردازد و یکی از منابع اصلی در حوزه‌های علمیه شیعه است.
2. سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.