خبرگزاری اهل بیت(ع) / ابنا: جهاد در دین اسلام، یک مفهوم جامع و چندبعدی است که به معنای تلاش و کوشش برای دستیابی به اهداف الهی است. این تلاش، در شرایط و موقعیت‌های مختلف می‌تواند به‌صورت مبارزه با دشمنان خارجی، کنترل نفس، مقابله با انحرافات فرهنگی و حتی حمایت از فقرا و عدالت اقتصادی بروز یابد. از نگاه شیعه، جهاد تنها به میدان نبرد محدود نمی‌شود بلکه دارای ابعاد اخلاقی، معنوی و اجتماعی نیز است که هر یک در دوران‌های مختلف، نمودهای خاص خود را داشته‌اند.
۱. جهاد اصغر: مبارزه نظامی با دشمنان خارجی
جهاد اصغر، که به جهاد نظامی اشاره دارد، یکی از ابتدایی‌ترین و مشهورترین مصادیق جهاد در اسلام است. این نوع جهاد به‌معنای مقابله با دشمنانی است که به حریم اسلام تجاوز می‌کنند و مسلمانان را به جنگ نظامی فرا می‌خوانند. قرآن کریم به روشنی این نوع جهاد را تبیین می‌کند:
"وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ" (سوره بقره، آیه ۱۹۰)
ترجمه: "و در راه خدا با کسانی که با شما می‌جنگند، بجنگید و از حد تجاوز نکنید؛ زیرا خداوند تجاوزگران را دوست ندارد."(۱)
در جنگ‌های صدر اسلام، مانند جنگ بدر و جنگ احد، مسلمانان با هدف دفاع از اسلام و محافظت از جامعه نوپای خود وارد میدان شدند. این نبردها که با رهبری پیامبر اکرم (ص) انجام شد، نمونه‌های بارز جهاد اصغر هستند.
در مکتب شیعه نیز، حماسه کربلا یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های جهاد اصغر محسوب می‌شود. امام حسین (ع) و یارانش در عاشورا، با خون خود در برابر ظلم و ستم ایستادگی کردند تا اسلام و ارزش‌های الهی را از نابودی نجات دهند. این واقعه تاریخی نه تنها به‌عنوان یک نبرد نظامی، بلکه به‌عنوان یک الگوی تمام‌عیار برای دفاع از حقیقت و عدالت باقی مانده است.
پیامبر اکرم (ص) پس از بازگشت از یکی از جنگ‌ها فرمودند:
"رجعنا من الجهاد الأصغر إلی الجهاد الأکبر."
ترجمه: "از جهاد اصغر به سوی جهاد اکبر بازگشتیم."(۲)
این حدیث، اهمیت جهاد اکبر را نشان می‌دهد؛ جهادی که درون هر فرد اتفاق می‌افتد و مبارزه با نفس، هواهای نفسانی و وسوسه‌های شیطانی است. امام علی (ع) می‌فرماید:
"أفضل الجهاد، جهاد النفس."
ترجمه: "برترین جهاد، جهاد با نفس است."(۳)
جهاد اکبر به معنای کنترل خواسته‌های نفسانی و تلاش برای رسیدن به تقوا و کمال اخلاقی است. در طول تاریخ، علمای شیعه و بزرگان دینی، همواره بر اهمیت این نوع جهاد تأکید داشته‌اند. مبارزه با نفس، نه تنها یک وظیفه فردی است بلکه پیامدهای اجتماعی نیز دارد؛ چرا که جامعه‌ای که افراد آن بر نفس خود مسلط باشند، به سوی عدالت و اخلاق سوق خواهد یافت.
۳. جهاد فرهنگی: مقابله با انحرافات فکری و جنگ نرمدر دوران کنونی که بسیاری از دشمنان اسلام از طریق جنگ نرم و تهاجم فرهنگی به مقابله با اسلام و ارزش‌های دینی پرداخته‌اند، جهاد فرهنگی یکی از مهم‌ترین انواع جهاد به‌شمار می‌آید. دشمنان سعی دارند با انتشار شبهات و انحرافات فکری، باورهای دینی و فرهنگی مسلمانان را تضعیف کنند.
امام خامنه‌ای (حفظه‌الله) در این باره می‌فرمایند:
"امروز جنگ نرم، از جنگ نظامی خطرناک‌تر است؛ چون جنگ نظامی دشمنان را آشکار می‌سازد، اما در جنگ نرم، باطن و هدف دشمنان پنهان می‌ماند."(۴)
نمونه‌ای از جهاد فرهنگی در تاریخ تشیع، دوران امامت امام جعفر صادق (ع) است. ایشان در زمانه‌ای که مذاهب و فرق مختلف در حال انحراف از تعالیم اصیل اسلامی بودند، با تکیه بر علم و اندیشه، شاگردانی پرورش دادند که پایه‌گذار علوم مختلف اسلامی شدند و از این طریق به دفاع از دین پرداختند.
۴. جهاد اقتصادی: مقابله با فساد و حمایت از مستضعفینیکی دیگر از انواع جهاد، جهاد اقتصادی است که در آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع) مورد تأکید قرار گرفته است. این نوع جهاد شامل تلاش برای عدالت اقتصادی، مبارزه با فساد مالی و حمایت از فقرا و مستضعفان است. در جامعه‌ای که عدالت اقتصادی وجود نداشته باشد، فقر و تبعیض به‌سرعت گسترش می‌یابد و بنیان‌های اجتماعی تضعیف می‌شود.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
"الَّذِینَ یَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَی ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْكُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا" (سوره نساء، آیه ۱۰)
ترجمه: "کسانی که اموال یتیمان را به ستم می‌خورند، در شکم‌های خود آتش وارد می‌کنند و به زودی در آتش خواهند سوخت."(۵)
امام علی (ع) در دوران حکومت خود با تأکید بر عدالت اقتصادی و مبارزه با فساد مالی، به مردم نشان داد که حمایت از مستضعفین و توزیع عادلانه منابع، جزو اولویت‌های اصلی حاکم اسلامی است. در دوران کنونی نیز، مقابله با فقر و فساد اقتصادی به‌عنوان یکی از وظایف اصلی مسلمانان در راستای جهاد اقتصادی شناخته می‌شود.
جهاد از دیدگاه دین اسلام و به‌ویژه مذهب شیعه، مفهومی گسترده و چندوجهی است. از جهاد نظامی در برابر دشمنان خارجی گرفته تا جهاد با نفس، جهاد فرهنگی و جهاد اقتصادی، هر کدام از این انواع جهاد در برهه‌های مختلف تاریخ اسلام نقشی حیاتی داشته‌اند. وظیفه مسلمانان در هر دوره‌ای این است که با شناخت درست از شرایط زمانه خود، به انواع مختلف جهاد عمل کنند و در راه حفظ دین و ارزش‌های الهی تلاش کنند. آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع) راهنمایی روشن برای این مسیر هستند.
_________________________________
منابع:1. قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۱۹۰.
2. نهج‌الفصاحه، ح ۱۲۰.
3. غررالحکم و دررالکلم، ج ۲، ص ۳۴.
4. سخنرانی مقام معظم رهبری در جمع دانشجویان، ۱۳۹۰.
5. قرآن کریم، سوره نساء، آیه ۱۰.