آینه‌ای از عدالت و کرامت انسانی
محمد حسین امین/ نویسنده و پژوهشگر دینی
قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت بشری، نقش بسزایی در شکل‌گیری چارچوب‌های حقوقی و اجتماعی جوامع اسلامی دارد. در این میان، موضوع حقوق شهروندی که شامل حقوق انسان‌ها در قبال یکدیگر، در برابر حکومت و همچنین در برابر خداوند است، اهمیت بسیاری دارد. قرآن به کرامت و حرمت انسان‌ها توجه ویژه‌ای داشته و از آن به عنوان اصلی اساسی در برقراری عدالت اجتماعی یاد می‌کند. با نگاهی دقیق‌تر به آیات قرآن و روایات ائمه معصومین (ع)، می‌توان ابعاد مختلف حقوق شهروندی را بررسی و تحلیل کرد.
کرامت انسانی و حقوق شهروندی
یکی از مهم‌ترین مفاهیمی که در قرآن کریم به آن پرداخته شده، کرامت انسان است. خداوند در سوره اسراء (آیه 70) می‌فرماید:
«وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى كَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلاً».
در این آیه، خداوند به وضوح به کرامت و جایگاه والای انسان‌ها اشاره کرده و از برتری آن‌ها بر سایر موجودات سخن گفته است. این کرامت ذاتی، پایه‌گذار حقوق انسان‌ها در جامعه است و نشان می‌دهد که هر فرد، فارغ از موقعیت اجتماعی، نژاد، یا قومیت، دارای حقوقی است که باید رعایت شود.
حق حیات و امنیت
در قرآن کریم، حق حیات به عنوان یکی از حقوق اساسی انسان‌ها مورد تأکید قرار گرفته است. خداوند در سوره مائده (آیه 32) می‌فرماید:
«مَن قَتَلَ نَفسًا بِغَیرِ نَفسٍ أَو فَسادٍ فِی الأَرضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعًا وَ مَن أَحیاها فَکَأَنَّما أَحیا النّاسَ جَمیعًا».
این آیه نشان می‌دهد که قتل ناحق یک انسان به منزله کشتن تمام انسان‌ها و نجات جان یک نفر به منزله نجات همه انسان‌ها است. قرآن با این بیان، بر لزوم حفظ امنیت جانی افراد تأکید کرده و حق حیات را به عنوان یکی از اصول حقوق شهروندی مطرح می‌کند.
عدالت اجتماعی
یکی دیگر از اصول اساسی در حقوق شهروندی که قرآن کریم به آن توجه دارد، اصل عدالت است. خداوند در سوره نساء (آیه 58) می‌فرماید:
«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَی أَهْلِهَا وَإِذَا حَکَمْتُم بَیْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ».
قرآن به صراحت از حکومت‌ها و افراد می‌خواهد که در هر حکمی که میان مردم صادر می‌شود، عدالت را رعایت کنند. این آیه به خوبی اهمیت حقوق اجتماعی و رعایت عدالت در برقراری حقوق شهروندی را بیان می‌کند.
حق انتخاب و آزادی عقیده
در قرآن کریم، آزادی انتخاب و عقیده نیز مورد تأکید قرار گرفته است. خداوند در سوره بقره (آیه 256) می‌فرماید:
«لَا إِکرَاهَ فِی الدِّینِ قَد تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ».
این آیه به روشنی نشان می‌دهد که اسلام به آزادی عقیده و انتخاب دین احترام می‌گذارد و هیچ گونه اجباری در پذیرش دین وجود ندارد. حق انتخاب یکی از ارکان اساسی حقوق شهروندی است و این اصل در قرآن به وضوح بیان شده است.
مسئولیت اجتماعی و همیاری
قرآن کریم علاوه بر تأکید بر حقوق فردی، به مسئولیت‌های اجتماعی نیز توجه دارد. خداوند در سوره توبه (آیه 71) می‌فرماید:
«وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ».
این آیه به اهمیت همیاری و حمایت اجتماعی در جامعه اسلامی اشاره دارد. مسلمانان باید به یکدیگر یاری رسانده و در برقراری عدالت و ترویج اعمال نیک در جامعه سهیم باشند. این مسئولیت اجتماعی بخشی از حقوق شهروندی است که قرآن بر آن تأکید کرده است.
داستانی از عدالت علی (ع)
برای درک بهتر مفهوم عدالت در قرآن و سیره اهل بیت (ع)، می‌توان به ماجرایی از حضرت علی (ع) اشاره کرد. روزی فردی یهودی، زره حضرت علی (ع) را از آن خود می‌دانست و در محکمه نزد قاضی شریح شکایت کرد. حضرت علی (ع) به عنوان حاکم وقت، به همراه مرد یهودی به محکمه رفت. قاضی با دیدن علی (ع) از جای برخاست، اما امام علی (ع) او را به نشستن و رعایت عدالت فرا خواند. قاضی از علی (ع) خواست تا شاهدانی بیاورد تا ثابت شود زره متعلق به اوست، اما علی (ع) شاهد کافی نداشت و قاضی حکم به نفع مرد یهودی داد. آن مرد با دیدن عدالت و رفتار امام علی (ع)، اسلام آورد و زره را به امام بازگرداند.
این داستان نمونه‌ای از رعایت عدالت و حقوق شهروندی حتی در برابر غیرمسلمانان است که سیره ائمه معصومین (ع) بر آن تأکید دارد.
حقوق شهروندی در قرآن کریم بر مبنای عدالت، کرامت انسانی، حق انتخاب، و مسئولیت‌های اجتماعی بنا شده است. قرآن به انسان‌ها یادآور می‌شود که هر فرد دارای حقوقی است که باید از سوی دیگران و حکومت‌ها محترم شمرده شود. این حقوق نه تنها به عنوان یک وظیفه اجتماعی بلکه به عنوان یک امر الهی مورد تأکید قرار گرفته است. با پیروی از دستورات قرآن و سیره اهل بیت (ع)، جامعه‌ای عادل و انسانی برپا خواهد شد که در آن همگان از حقوق شهروندی برخوردارند و عدالت اجتماعی برقرار است.
پاورقی‌ها:
1. قرآن کریم، سوره اسراء، آیه 70
2. قرآن کریم، سوره مائده، آیه 32
3. قرآن کریم، سوره نساء، آیه 58
4. قرآن کریم، سوره بقره، آیه 256
5. قرآن کریم، سوره توبه، آیه 714o