حقوق همکار در فقه و اخلاق اسلامی | نگاهی به تعاملات سالم و سازنده در محیط کار
محمد حسین امین/ نویسنده و پژوهشگر دینی
حقوق همکار در فقه و اخلاق اسلامی نه تنها به عنوان یک وظیفه شرعی بلکه به عنوان یکی از اصول اخلاقی در برخورد با دیگران مطرح شده است. دین اسلام، تعاملات اجتماعی را بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی انسانی می‌داند و برای این تعاملات حقوق و تکالیف مشخصی را تعریف کرده است. در این مقاله، به بررسی برخی از مهم‌ترین حقوق همکاران از منظر فقه و اخلاق اسلامی می‌پردازیم و اهمیت آن‌ها در ساختن محیطی سالم و دوستانه را مورد تأکید قرار می‌دهیم.
۱. حق احترام و کرامت انسانی
در فقه اسلامی، یکی از مهم‌ترین حقوق هر انسانی، حق احترام و کرامت اوست. این اصل نه تنها در محیط خانواده و اجتماع بلکه در محیط کار نیز کاربرد دارد. احترام به همکار به معنای توجه به شخصیت و مقام انسانی اوست، بدون توجه به موقعیت شغلی یا تحصیلات او. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
"وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ"【۱】
"ما فرزندان آدم را کرامت بخشیدیم."
از این آیه استفاده می‌شود که هر انسانی از کرامت ذاتی برخوردار است و باید با احترام و ادب با او برخورد شود. در محیط کار نیز هر فردی باید از این حق برخوردار باشد که دیگران به شخصیت او احترام بگذارند و رفتار مناسبی داشته باشند. رفتار ناپسند و تحقیرآمیز نسبت به همکاران نه تنها از نظر اخلاقی نکوهیده است بلکه از نظر شرعی نیز مذموم است.
۲. حق همکاری و یاری رساندن
در محیط کار، افراد برای پیشبرد اهداف کاری نیاز به همکاری و تعامل با یکدیگر دارند. فقه اسلامی به شدت بر اصل همکاری و کمک به یکدیگر تأکید دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند:
"مَن كانَ في حاجَةِ أَخِيهِ كانَ اللَّهُ في حاجَتِهِ"【۲】
"هر کس که در برآوردن نیاز برادر خود کوشا باشد، خداوند نیز در نیاز او خواهد بود."
این روایت نشان‌دهنده‌ی اهمیت بالای همکاری و کمک به همکاران است. در محیط کار، افراد نباید تنها به فکر خود باشند؛ بلکه باید به دیگران نیز کمک کنند تا همه در کنار هم موفقیت‌های کاری را تجربه کنند. حتی در مواقعی که وظایف تقسیم‌بندی شده، روحیه کمک‌رسانی به همکاران نباید فراموش شود. همچنین نگاه متعصبانه به تقسیم وظایف در موارد ضروری نیز از نظر اسلام مردود است. اگر کارمندی به دلایل مختلف امکان حضور در اداره را نداشته باشد و یا به صورت موقت، در جایگاه خودش حضور نداشته باشد، لازم است افراد دیگری کار او را انجام دهند تا برآورده شدن حاجت برادر دینی که از آن به ارباب رجوع یاد می شود، تحقق پیدا کند.
۳. حق امانت‌داری و اعتماد
یکی از اصول اخلاقی که در فقه و اخلاق اسلامی بسیار مورد تأکید قرار گرفته، اصل امانت‌داری است. در محیط کار، همکاران باید بتوانند به یکدیگر اعتماد کنند و این اعتماد را در رفتار و عملکرد خود نشان دهند. امام علی علیه‌السلام در نامه‌ای به مالک اشتر می‌فرمایند:
"وَاعْلَمْ أَنَّ الرَّعِيَّةَ طَبَقَاتٌ لاَ يَصْلُحُ بَعْضُهَا إِلاَّ بِبَعْضٍ"【۳】
"بدان که مردم طبقات مختلفی دارند و برخی از آن‌ها بدون برخی دیگر اصلاح نمی‌شوند."
این توصیه به مالک اشتر ما را به اهمیت اعتماد متقابل و امانت‌داری در بین افراد جامعه از نگاه دین، رهنمون می کند. در محیط کار نیز، همکاران باید به یکدیگر اعتماد داشته باشند و امانت‌دار اطلاعات و مسئولیت‌های یکدیگر باشند. خیانت در این زمینه، هم به معنای بی‌اعتمادی در تیم کاری منجر می‌شود و هم از نظر شرعی گناهی بزرگ محسوب می‌شود. امانت داری در گفتار و سخنان که در یک محیط کاری یا خانوادگی طرح می شود نیز از مصادیق مهم رعایت در امانت است و انتشار سخنی که به عنوان امانت نزد کسی گذاشته می شود نیز، خیانت در امانت به شمار می رود.
۴. حق عدالت و انصاف
فقه اسلامی همواره به رعایت عدالت و انصاف در برخورد با دیگران تأکید دارد. این امر در محیط کار نیز اهمیت فراوانی دارد. هر فردی باید نسبت به همکاران خود با عدالت رفتار کند و از هرگونه تبعیض یا بی‌انصافی پرهیز کند. امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:
"العَدلُ أَحلى مِنَ الماءِ يصِلُ إلَى الظَّمآنِ"【۴】
"عدالت شیرین‌تر از آبی است که به تشنه می‌رسد."
رعایت عدالت در محیط کار به این معناست که هر فردی باید به همکاران خود احترام بگذارد و حقوق آن‌ها را در نظر داشته باشد. از جمله مصادیق عدالت در محیط کار، رعایت حقوق مالی، احترام به وظایف و عدم تعصب نسبت به همکاران است. این مساله از نگره های گوناگون قابل بحث است. به عنوان مثال، نوع رعایت عدالت و انصافِ کارگر یا رئیس نسبت به کارفرما یا زیرمجموعه با عدالتی که کارفرما نسبت به کارگر یا رئیس نسبت به زیرمجموعه اش باید مراعات کند نیز متفاوت است.
۵. حق رعایت حریم خصوصی
یکی دیگر از حقوقی که فقه اسلامی به آن تأکید می‌کند، حق رعایت حریم خصوصی افراد است. هر فردی در زندگی شخصی خود دارای حریم‌هایی است که نباید به آن‌ها تعرض شود. امام علی (ع) در نامه‌ای به کارگزاران خود چنین می‌نویسند:
"دَعْ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ"【۵】
"از چیزی که به آن آگاهی نداری، دوری کن."
این توصیه به معنای عدم ورود به حریم خصوصی افراد و احترام به زندگی شخصی آن‌ها است. در محیط کار نیز، نباید در امور شخصی همکاران دخالت کرد یا اطلاعات خصوصی آن‌ها را فاش کرد. این امر به حفظ احترام و اعتماد میان همکاران کمک می‌کند و از بروز اختلافات جلوگیری می‌کند. این مساله به رعایت در امانت (که بالاتر به آن اشاره کردیم) نیز بازگشت دارد.
حقوق همکار در فقه و اخلاق اسلامی، مجموعه‌ای از اصول و قواعدی است که رعایت آن‌ها باعث ایجاد محیط کاری سالم و پربار می‌شود. احترام به کرامت انسانی، همکاری و یاری رساندن، امانت‌داری، رعایت عدالت و انصاف و حفظ حریم خصوصی از جمله حقوقی هستند که باید در محیط کار مورد توجه قرار گیرند. اجرای این حقوق در محیط کار نه تنها به موفقیت کاری افراد کمک می‌کند بلکه محیطی دوستانه و پر از اعتماد را به وجود می‌آورد که در آن همه افراد احساس آرامش و رضایت می‌کنند.
منابع:
۱. قرآن کریم، سوره اسراء، آیه ۷۰.
۲. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۲، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۲، ص ۱۹۹.
۳. نهج‌البلاغه، نامه ۵۳.
۴. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج ۷۳، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳، ص ۵۰.
۵. نهج‌البلاغه، نامه ۳۱.