خبرگزاری اهل بیت (ع) / ابنا: خَوارِج، گروهی از سپاه امام علی (ع) در جنگ صفین که علی بن ابیطالب را متهم به کفر کردند و علیه او شوریدند.
آن ها که به دلیل خروج علیه خلیفه مسلمین، خوارج نامیده شدند، همه کسانی که حکمیت را پذیرفتند و معتقد به کفر علی نبودند، را کافر می شمردند.
شعار دادن علیه امام علی در مسجد کوفه، و تهدید وی به قتل، از کارهای خوارج شمرده شده است. آنان پس از اجرای حکمیت، در مخالفت با امام علی (ع) سرسخت تر شدند، با عبدالله بن وهب بیعت کردند،
و در مسیر خروج از کوفه و رفتن به نهروان، مردم بی‌گناه را کشتند. امام علی پس از اتمام حجت با آنان، در سال ۳۸ق با آنها وارد جنگ شد و بسیاری از آن ها کشته شدند.
با این حال گروهی از آن ها زنده ماندند. فرقه های مختلف خوارج در طول تاریخ منقرض شده اند و تنها اباضیه که آرای شان به عقاید سایر مسلمانان نزدیک تر است، در مناطقی از قبیل عمان و الجزایر حضور دارند.
در منابع اسلامی، ویژگی های مختلف و گاه متضادی برای خوارج ذکر شده است؛ از جمله اینکه اهل حفظ و قرائت قرآن بدون تدبر در آن بوده اند، جهل و تنگ نظری، غرور و ستیزه جویی و همچنین تعصب در باورها.
آن ها اولین گروه معارض و اولین فرقه دینی در تاریخ اسلام دانسته شده اند. به باور خوارج، کسی که مرتکب کبیره می شود، کافر است.
بیشتر خوارج، با نصب خلیفه از سوی پیامبر (ص) مخالف و معتقد به انتخابی بودن خلیفه بودند. آن ها همچنین سنگسار زناکار را رد کرده و با تقیه در قول و عمل مخالف بوده اند.
خوارج به سبب دشمنی با امام علی (ع)، گاه نواصب یا ناصبه نیز خوانده شده اند و از آن رو که نخستین بار، کسانی که مرتکب کبیره شده بودند را تکفیر کردند، مُکَفّره نامیده شده اند.
آنان در اماکن عمومی خصوصاً مسجد کوفه، به مخالفت صریح با حکمیت، متهم کردن امام علی (ع) به کفر و حتی تهدید او به قتل و سر دادن شعار در حین خطابه امام علی (ع) می پرداختند تا او را از پذیرش حکمیت منصرف و به ادامه جنگ متقاعد کنند.
با این‌حال امام علی (ع) تا زمانی که آن ها به جنگ و خونریزی روی نیاوردند، با آنان نبرد نکرد.
با وجود پیروزی امام علی (ع)، خوارج به مثابه گروهی سیاسی، فکری و نظامی برقرار ماندند. امام علی (ع)، شیعیان را از جنگ با خوارج پس از خود نهی کرد.
امام حسن (ع) پس از صلح با معاویه، درخواست او برای جنگ با خوارج را رد کرد.
خوارج، دارای تأثیرات مهمی در تاریخ اسلام دانسته شده اند؛ از جمله انشعاب و ایجاد دودستگی در سپاه امام علی (ع) که منجر به پیدایش اولین گروه معارض و فرقه دینی در تاریخ اسلام شد. خوارج در ابتدا رویکردی سیاسی داشت، اما در دوره خلافت عبدالملک بن مروان، تعالیم خود را با بحث های کلامی آمیختند.
خوارج با قیام های مهمی که در مخالفت با امویان شکل گرفت همراه شدند و به همین سبب به عبدالله بن زبیر، زید بن علی و ابومسلم خراسانی یاری رساندند. با این‌حال، آنان در مواردی با خلفای اموی سازش کردند و حکومت ناحیه یا منصبی را از طرف آنان عهده دار شدند.
گاه نیز مستقلاً زمام قدرت را در پاره ای شهرها به دست گرفتند و با عناوینی همچون امام، امیرالمؤمنین و خلیفه خوانده شدند. امویان به ویژه در عراق و ایران، با شدت و خشونت تمام برای سرکوب خوارج کوشیدند. این جنگ ها از اسباب مهم ضعف و سقوط دولت اموی دانسته شده است.
مرتضی مطهری مجتهد و تاریخ پژوه شیعه:
اولین جریان جمودی که در دنیای اسلام پیش آمد جمودی است که خوارج به خرج دادند. اگر بخواهید بفهمید جمود با دنیای اسلام چه کرده است، همین موضوع را در نظر بگیرید که یک وقت می گوییم علی را کی کشت و یک وقت می گوییم چی کشت؟
اگر بگوییم علی را کی کشت؟ البته عبدالرحمن بن ملجم و اگر بگوییم علی را چی کشت؟ باید بگوییم جمود و خشک مغزی و خشکه مقدسی.
خوارج با توجه به حوادث رخ داده در دوران خلفای چهارگانه، عمر و ابوبکر را به عنوان امام و خلیفه رسول خدا پذیرفتند، ولی در مورد عثمان فقط ۶ سال نخست حکومت او و در مورد امام علی، تا قبل از پذیرش حکمیت را صحیح شمردند و این دو را در مابقی دوران حکومت شان تکفیر کردند و معزول دانستند.
از برخی فرقه های خوارج پاره ای آرای فقهی نقل شده است؛ از جمله رد سنگسار زناکار (با استناد به اینکه در قرآن کریم اشاره ای به آن نشده)، جایز بودن قتل اطفال و همسران مخالفان، اعتقاد به اینکه اطفال مشرکان نیز با پدران در آتش خواهند بود و مخالفت با تقیه در قول و عمل. به باور ازارقه، مسلمانانی که به خوارج تعلق ندارند باید کشته شوند، ولی قتل مسیحیان، زردشتیان یا یهودیان حرام است.
از ابتدای پیدایش خوارج در تاریخ اسلام، آثار مختلفی در ردّ باورهای آن ها تالیف شده یا در آثار حدیثی، روایاتی در تقبیح باورها و اعمال خوارج ذکر شده است. از جمله روایاتی حاکی از پیشگویی های پیامبر اسلام درباره خوارج و خروج آنان از دین که شیوه دینداری و عملکرد خوارج تقبیح شده و همچنین جنگیدن با آنان و کشتن شان دارای اجر دانسته شده است.
همچنین علمای شیعه با استناد به حدیثی از پیامبر (ص)، کسانی که با امام علی به محاربه پرداخته اند و از جمله خوارج را کافر دانسته اند. بنابر روایت مذکور، کسی که با امام علی جنگ کند، مانند کسی است که با پیامبر جنگ کرده است.
در آثار تفسیری، استشهاد خوارج به قرآن کریم برای اثبات عقایدشان، مورد نقد و نقض قرار گرفته است؛ از جمله ادعای کافر بودن کسانی که مرتکب کبیره می شوند. خوارج با تکیه بر آیه ۹۷ سوره آل عمران، بر این باور بوده اند که هر کس حج نگزارد، مرتکب گناه کبیره و در نتیجه کافر شده است، پس ارتکاب گناهان کبیره، منجر به کفر می شود.
در پاسخ به این استدلال گفته شده است که کفر در متون دينی معناى گسترده ای دارد و هر گونه مخالفت با حق، چه در مرحله عقايد و چه در مرحله دستورات فرعى را شامل می شود؛
از این رو، در آیه ۹۷ سوره آل عمران، کفر به معنای ترک حج از سوی شخص توانمند (دارای استطاعت شرعی) است؛ نه به معنای خروج از اسلام، آن طور که خوارج پنداشته اند. ابن‌حزم، ادعای خوارج در این باره را با استناد به آیات دیگری از قرآن کریم رد کرده است.
پی نوشت ها و منابع:
1- نهج البلاغه، تصحیح محمد عبده، خطبه ۳۵.
2- عاملی، علی (ع) و الخوارج، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۷۷-۸۲، ۱۵۲-۱۵۳.
3- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۳۸۵-۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۲۳.
4- مطهری، یادداشت های استاد مطهری، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۳۸۰.
5- اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۴۱ش، ص۸۵-۸۶.
6- نوبختى، فرق الشیعة، ۱۳۵۵ق، ص۱۰.
7- شیخ مفید، الجمل و النُصرة لسید العترة فى حرب البصرة، ۱۳۷۴ش، ص۸۵.
8- مطهری، اسلام ونیازهای زمان، صدرا، ج۱، ص۷۷.