خبرگزاری اهل بیت (ع) / ابنا: فطرت، وجه تمایز بخش انسان از حیوانات بوده و خاستگاه میل انسان به کمال مطلق و حقیقت و فضیلت است و نوعی هدایت تکوینی و خدادادی در وجود انسان است که در دو حوزه گرایش و اندیشه جلوه می کند.
این امور فطری، مقتضای آفرینش انسان و غیر اکتسابی هستند و همه انسان ها از آن ها برخوردارند و تبدیل یا تحویل‌پذیر نیستند اما وابسته به عواملی، شدت و ضعف می یابند.
بسیاری از اندیشمندان، فطرت انسان را بر مبنای روح انسان توضیح می دهند اما با این حال، به سبب دستاورد های علمی در حوزه ژنتیک و آگاهی از اینکه حجم عظیمی از داده ها از طریق وراثت ژنتیکی انتقال می یابد، شاید اینطور به ذهن برسد که می توان فطرت را بر اساس ژنوم ها توضیح داد؛ چنان که برخی از اندیشمندان، در توضیح گرایش فراگیر به پرستش و ایمان، از «ژن خدا» نام می برند.
از این رو، در ادامه سعی می شود بر اساس مبانی مختلف انسان شناسی، به این سؤال بپردازیم که آیا ثبات فطرت از نسلی به نسل دیگر از طریق ژنوم و وراثت صورت می گیرد یا اینکه انتقال فطرت از راهی غیر از ژنوم و وراثت حاصل می‌شود. در پاسخ به این سؤال، سه احتمال متصور است:
احتمال اول: نظریه عینیت فطرت با ژن انسان
طبق این نظریه، از آنجا که هر امری در نظام عالم، بر اساس اسباب و علل خودش حاصل می شود، خصوصیات موجود در كودك نیز از ساختار ژنی والدین و نیز عوامل فرا ژنتیكی و محیطی قبل از انعقاد نطفه، دوره بارداری و هنگام تولد از سوی والدین به وجود می آید؛ از این رو، پذیرفتنی است که فطریات موجود در كودك را نیز تحت تأثیر همین عوامل دانست.
احتمال دوم: نظریه غیریت فطرت از ژن انسان
طبق این نظریه، مسئله افاضه فطرت از سوی خداوند، ناظر به قوانین مادی و بعد زیستی انسان نبوده و مراد از فطرت، همان نفخ روح الهی است که به طور دفعی و منحصر به فرد ایجاد شده است.
شاهد این دیدگاه را می‌توان از لا به لای روایات مربوط به عالم ذر و اینکه آفرینش روحانی و فطری انسان بسیار قبل‌تر از استعداد زیستی او ایجاد می‌شود، یافت.
نظیر این روایت که از پیامبر گرامی اسلام (ص) نقل شده است: «خداوند ارواح را دو هزار سال پیش از بدن ها آفرید. سپس آن ها را در هوا جای داد. ارواحی که در آنجا با هم ائتلاف داشتند، در این دنیا نیز ائتلاف دارند. و آنان که آنجا با هم اختلاف داشتند، اینجا نیز اختلاف دارند.»
احتمال سوم: نظریه مکمل بودن فطرت با ژن انسان
این نظریه در واقع جمع دو نظریه قبل است؛ به این صورت که فطرت انسان گاهی ناظر به «طینت» و خصایص زیستی است و در نتیجه، قابل تطبیق بر ژنوم است و گاهی نیز نظیر خصوصیاتی است که پیش از بدن برای روح در نظر گرفته می‌شود و نمی‌توان نسبتی میان این دو مقوله برقرار کرد.
بر اساس این احتمال، فطرت انسان در دو مرحله شکل می‌گیرد، ابتدای آن مربوط به عالم ارواح و خارج از دایره تأثیرات مادی بوده و مرحله دوم آن در عالم دنیا رقم می‌خورد و می توان آن را بر اساس ژن ها توضیح داد.
از آنچه بیان شد روشن می شود که در مسئله ارتباط میان ژنوم و فطرت، نمی توان به راحتی داوری کرد و اساسا طرح این مطلب به قدری بدیع و تازه است که شاید هنوز اظهار نظر صریح و مستقیمی در این خصوص از سوی اندیشمندان اسلامی صورت نپذیرفته است.
در نتیجه آنچه در اینجا در قالب سه قول ارائه شد، صرفا اقوالی مبتنی بر مبانی هستی شناختی و انسان شناختی در میان اندیشمندان اسلامی است و هنوز برای رسیدن به یک جمع بندی نهایی و داوری در این خصوص بسیار زود است.
منابع:
1- جوادی آملی، عبدالله، فطرت در آیینه
قرآن، انسان پژوهی دینی، سال هفتم، بهار و تابستان ۸۹، شماره ۲۳،
ص۵.
2- مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن (خداشناسی، کیهان شناسی، انسان شناسی)، انتشارات مؤسسه امام خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۰ش، ص۲۶.
3- محمد زاده، الهام و رضا نیرومند، بازخوانی آموزه فطرت با توجه به ژنوم انسانی، قبسات، بهار ۱۳۹۹ش، شماره ۹۵، ص۱۲۰-۱۲۲.