نگاهی به معنای «امامت» و مباحث پیرامون آن

خبرگزاری اهل بیت(ع) / ابنا: أئمه جمع امام و امام در اطلاقات فقها در دو مفهوم عام و خاص به کار رفته است.

مفهوم عام: امام در مفهوم عام، عبارت است از حاکم و ولیّ مسلمانان (ولایت فقیه)، امام جماعت (امام جماعت) و امام جمعه (امام جمعه).

مفهوم خاص: امام در مفهوم خاص بر انبیاء و جانشینان آنان اطلاق می شود که از جانب خداوند متعال دارای منصب والای امامت و ولایت هستند.

امام به این معنا، دارای ولایت مطلقه در امور دین و دنیا و معصوم از گناه و مصون از هرگونه لغزش، اشتباه و فراموشی و حجّت بر خلق و خلیفۀ خداوند در زمین است.[1]
امام به مفهوم نخست یا به صورت اضافه به کار می رود – مانند امام جماعت و امام مسلمانان- و یا با قرینه و چنانچه بدون اضافه و قرینه به کار رود، مراد، معنای خاص آن می باشد که موضوع این مقاله است و از آن به «امام عادل» یا «امام عدل» نیز تعبیر شده است.[2]
از این عنوان در باب های بسیاری همچون طهارت، صلات، زکات، خمس، انفال، حج، جهاد، امر به معروف، نکاح، اطعمه و اشربه، احیاء اموات، ارث، قضاء، حدود، قصاص و دیات، از جهات مختلف سخن رفته است.



1.حرمت مسّ اسامی امامان بدون طهارت به قول مشهور.[8]
2.کراهت استنجاء ( استنجاء) به قول مشهور با دستی که در آن انگشتری مزیّن به نام أئمه باشد؛ در صورتی که نجس نشود و گرنه حرام است[9] ( اسماء متبرّکه).
3.الحاق مشاهد مشرّفه (مشاهد مشرّفه) به مساجد در حرمت دخول جنب[10] و نجس کردن آن ها و وجوب فوری ازالۀ نجاست از آن ها[11] و نیز فضیلت نمازگزاردن در آن ها، بلکه افضل بودن نماز در آن ها از مساجد.[12]
4.کراهت تقدّم بر قبور امامان در نماز بنابر قول منسوب به مشهور ، بلکه کراهت تساوی با قبر بنابر قول برخی. قول مقابل، حرمت تقدّم یا مساوات است.[13]


تبرّک به ایشان نیز که از مقرّبان درگاه الهی و از هر نوع پلیدی پاک هستند، امری محبوب و پسندیده است.در فقه به مواردی از تبرّک اشاره شده است؛ از جمله:
1. استحباب تبرّک جستن به مشاهد مشرفۀ امامان.[18]
2. استحباب تبرّک جستن به نام های امامان با نوشتن آن ها بر کفن و جریدتین[19] (-جریدتین). و نامگذاری فرزندان به نام آنان.[20]
3. استحباب نقل جنازه به مشاهد مشرّفه به جهت تبرّک.[21]






1. اقامۀ نماز جمعه، عیدین و میّت: وجوب عینی نماز جمعه[31] و نماز عید فطر و قربان[32] مشروط به حضور امام(ع) است.[33] امام در صورت حضور بر سر جنازه، در اقامۀ نماز بر میّت از همه اولی است.[34]
2.گرفتن زکات:در زمان حکومت امام (ع) پخش زکات میان مستحقّان توسط مالک بدون اذن امام بنابر قول تعدادی از فقها جایز نیست.[35]
اگر امام زکات مال کسی را بخواهد، پرداخت آن واجب است.[36] بر امام واجب است هر سال افرادی را برای گرفتن و گرد آوردن زکات به اطراف بلاد اسلامی گسیل کند؛ البته در صورتی که تحصیل زکات متوقف بر آن باشد.[37]
برای این افراد نیز، پخش زکات بین مستحقین بدون اذن امام جایز نیست.[38]
3.خمس و انفال: به قول مشهور، خمس به شش سهم تقسیم می شود. سه سهم آن بعد از پیامبر(ص) از آن امام(ع) است که از آن به سهم امام تعبیر می شود و تصرف در آن بدون اذن امام جایز نیست. در زمان حضور امام، پرداخت تمامی خمس به وی واجب است، لیکن در زمان غیبت، در چگونگی آن اختلافاتی وجود دارد[39] (- خمس).
انفال، ملک رسول خدا(ص) و پس از ایشان، ملک امام(ع) است که هرگونه مصلحت دانست در آن تصرف می کند و تصرف دیگران در آن بدون اذن امام جایز نیست.[40] (- انفال).
4. جهاد و شئون مربوط به آن: مشروعیت جهاد ابتدایی و نیز وجوب آن، مشروط به وجود امام یا کسی است که امام او را برای جهاد گمارده است[41] (-جهاد).
جهاد با باغیان (- باغی) در صورت فراخوانی امام، واجب است.[42]
در صورتی که جهاد به اذن امام باشد، خمس غنائمی که به دست مجاهدان اسلام می افتد باید پرداخت شود و چنانچه بدون اذن باشد، همۀ آن ها جزء انفال به شمار می رود و ملک امام است[43] (- غنیمت).
امام یا نایب ایشان (نایب امام) می تواند به عموم کفّار یا برخی از آنان بر حسب مصلحب یا عدم مفسده، امان (- امان) دهد.[44] قرارداد ذمّه و صلح (- آتش بس) توسط امام یا نایب او بسته می شود.
5. قضاء و اقامۀ حدود: قضاوت، مستلزم تصرف در جان، مال و آبروی افراد است، از این جهت، نوعی ولایت به شمار می رود. این ولایت برای پیامبر(ص) و امام (ع) ثابت است و تصدی منصب قضاوت برای دیگران جز با نصب خاص یا عام یا اذن از سوی ایشان جایز نیست.[45]
اقامۀ حدود تنها در صلاحیّت امام یا منصوب از جانب امام است[46] (- اقامۀ حدود). تعزیر(-تعزیر) نیز از شئون امام و نایب او می باشد، بلکه به قول مشهور، امر به معروف و نهی از منکر در صورتی که متوقف بر وارد کردن جراحت یا کشتن مرتکب منکر باشد، مشروط به اذن امام است.[47]
امام می تواند در مواردی مجرمی را عفو کند مانند موارد تعزیر و نیز موارد ثبوت حدّی که از حقوق الله است و به اقرار (- اقرار) ثابت شده است، نه به بیّنه.[48]
6. اقطاع: از دیگر شئون امام جواز اقطاع (- اقطاع) به هر نحوی که صلاح بداند، می باشد.[49]
7. ارث: اگر کسی بمیرد و وارثی نداشته باشد، اموال او از آنِ امام خواهد بود؛ زیرا امام ارث بی وارثان است.[50] (- ارث).

[1] . ص / 26 و انبیاء/ 73.
[2] . النهایه (شیخ طوسی)/ 40 و 103.
[3] . المقنعه/ 32 و تذکره الفقهاء 1/452.
[4] . جامع احادیث الشیعه 1/ 126-219.
[5] . الهدایه/ 25-40 و المقنعه/32.
[6] . مجمع الفائده 7/527.
[7] . جواهر الکلام 10/253-257 و مستند العروه (الصلاه) 4/269-275.
[8] . مستمسک العروه 3/45 و کتاب الطهاره (شیخ انصاری) 2/585.
[9] . الحدائق الناضره 2/82.
[10] . جواهرالکلام 3/52.
[11] . 6/98.
[12] . کشف الغطاء 3/67 و العروه الوثقی 1/596.
[13] . حبل المتین/159؛ الحدائق الناضره 7/210-224 و مستمسک العروه 5/462 – 467.
[14] . جواهر الکلام،4/341؛ الدروس 1/116 و مصباح الفقیه 5/428.
[15] . السرائر 3/625.
[16] . وسائل الشیعه 14/456؛ 500 و 527.
[17] . مائده/ 35.
[18] . وسائل الشیعه14/ 561.
[19] . جواهر الکلام4/225 و العروه الوثقی 1/417.
[20] . کشف اللئام 7/ 527.
[21] .جواهر الکلام 4/343.
[22] .وسائل الشیعه 14/510.
[23] . جواهر الکلام 6/ 50.
[24] . مفتاح الکرامه 1/144.
[25] . مسالک الافهام3/75 و 94؛ 14/452 و مبانی تکمله المنهاج 1/264.
[26] . کشف الغطاء 2/355؛ جواهر الکلام 6/55-56 و التنقیح (الطهاره) 2/87.
[27] . جواهر الکلام 41/442 و مهذب الاحکام 28/34.
[28] . الدروس 2/90.
[29] . الحدائق الناضره 13/141؛ جواهر الکلام 16/223-225 و مستند الشیعه 10/251-254.
[30] . احزاب/ 6.
[31] . جواهر الکلام 11/151.
[32] . 333 و 347.
[33] . مراسم العلویه/ 77 و کشف اللئام 4/201.
[34] . جواهر الکلام 12/21.
[35] . 15/416-420.
[36] . 421.
[37] . 338 و 424.
[38] . 338 و 424.
[39] . 16/ 109 و 134.
[40] . 134.
[41] . 21/11.
[42] . شرائع الاسلام 1/257.
[43] . جواهر الکلام 16/5 و 126.
[44] . 21/97.
[45] . 40/23.
[46] . 21/386.
[47] . 383-385.
[48] . 41/ 293-295.
[49] . 38/101-103 و 111.
[50] . 39/260
[51] . فقه الصادق 26/347.