خبرگزاری اهل بیت (ع) / ابنا:
پرسش: آیا رذائل اخلاقی از طریق وراثت منتقل می شود؟ چگونه می توان بر آثار وراثتی ایجاد شده غلبه کرد تا دچار خسارت های اخلاقی نشویم؟
پاسخ: تربیت فرآیندی پیچیده از شرایط مختلف است به نحوی که عوامل زیادی در
آن دخیل هستند. کسب نتیجه مطلوب از فرآیند تربیت و رسیدن به هدف نهایی آن در گرو
شناخت عوامل دخیل در آن و مشخص کردن حدود و دامنه تأثیرگذاری آن ها است به نحوی که
اهداف تربیت زمانی محقق می شوند که به خوبی مجموعه عوامل دخیل در فرآیند تربیت
ارزیابی شده، نقش هرکدام تعیین و سپس برای کنترل یا رشد آن ها روش های تربیتی
ارائه شوند.
یکی از این عوامل وراثت است که می تواند نقش مثبت یا نقشی منفی در
تربیت ایفا کند. در همین رابطه یکی از موضوعاتی که درباره وراثت نیازمند بررسی است
بحث از جنبه های منفی اثرگذاری و نیز راه های غلبه بر آن است.
انتقال رذائل اخلاقی از طریق وراثت
اینکه از طریق وراثت برخی خصوصیات والدین به فرزندان منتقل می شود درست
است، اما اینکه چه ویژگی هایی و در چه حد و حدودی از طریق وراثت منتقل می شود
یکی از مباحث اختلافی است. در روایات رسیده از حضرات معصومین (ع) تصریحاتی درباره
انتقال رذائل اخلاقی از طریق وراثت رسیده است.
پیامبر اکرم (ص) در حدیثی به نقش حالات جسمی و معنوی والدین در هنگام آمیزش، بر
خوش خلقی فرزند اشاره کرده می فرمایند: «خوش اخلاقی، از کسی جز فرزند حیض و یا
فرزند زنا، ستانده نمی شود.»
در حدیث دیگری امام (ع) می فرمایند: «هرکس پست باشد ولادتش ناشایست بوده است.»
همچنین در حدیث دیگری امام صادق (ع) فرموده است: «ما را دشمن نمی دارد، مگر کسی
که پاک زاده نشده باشد یا مادرش در حال حیض باردار شده باشد.»
در نتیجه از مجموعه این روایات و برخی روایات مشابه دیگر می توان پاسخ مثبت به
بخش اول سؤال داده و از تأثیر وراثت در انتقال رذائل اخلاقی سخن گفت.
راه غلبه بر آثار وراثت
برخی از آثار وراثتی ایجاد شده را نمی توان از بین برد مثل آثاری که وراثت در
صفات جسمانی و ظاهری ایجاد می‌کند از قبیل نژاد و رنگ پوست؛ اما بر آثار وراثتی که
ناظر به رذائل اخلاقی است می توان غلبه کرد. آن ها را می توان تشدید و تضعیف
نمود به نحوی که به مرحله فعلیت و یا عدم فعلیت برسند.
به بیان شهید مرتضی مطهری: «صفات و ملکات اخلاقى که تا حدى مانند مشخصات نوعى، از
نسلى به نسلى منتقل مى شود آن ثبات و استحکامى را که در مشخصات نوعى موجود است
واجد نیستند و با عوامل تربیتى و اخلاقى، قابل تغییر و تبدیل و کاهش و افزایش اند.»
بنابراین با برخی اقدامات تربیتی می توان بر آثار ایجاد شده غلبه نمود. در همین رابطه
می توان توصیه های ذیل را ارائه نمود:
1. دوران خردسالی بهترین زمان ایجاد و اصلاح
اخلاقیات
دوره های گوناگون حیات انسان از نظر شکوفایی استعداد های روحی و خلقی و از جهت
تشدید و تضعیف رذائل و فضائل اخلاقی تفاوت هایی دارند چنانکه دوران
پس از هفت سالگی که در احادیث نیز به آن توجه شده است از بهترین دوران تربیتی است.
از همین جهت اهتمام زیادی باید بشود که تربیت در سنین کودکی صورت گیرد چون روح انسان
در زمان کودکی حالت قابل انعطافی دارد و هرچه انسان بزرگ تر شود، قابلیت انعطاف آن
کمتر می شود.
حضرت علی (ع) در وصیتشان به امام حسن (ع) فرموده است «وَ إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ
کَالْأَرْضِ الْخَالِیَهِ؛ دل جوان مانند زمینِ کشت نشده است و آماده هر بذری است
که در آنجا بکاریم.» بدیهی است این فرمایش به معنای آن است که در سنین خردسالی
امکان تغییر و ایجاد خلقیات در انسان وجود دارد.
2. عادت دهی
عادت های تربیتی به اندازه ای نیرومند است که می تواند بر سرشت های موروثی
غلبه کند و طبیعت جدید را در انسان پدید آورد. در نتیجه در پرتو عادت دهی، فرد می تواند
بر طبیعت اولیه خود که از طریق وراثت ایجاد شده است غلبه کند و از آثار منفی آن
محفوظ بماند.
3. رشد احساس کرامت نفس
آن نقطه ای از روح انسان که اسلام روی آن دست گذاشته است برای احیای اخلاق انسانی
و برای این که انسان را به سوی اخلاق سوق بدهد کرامت نفس است. با مکرم داشتن نفس
است که تمام اخلاق مقدس در انسان زنده می شود و تمام اخلاق رذیله از انسان دور می
گردد.
4. تقویت اراده
انسان با تقویت اراده می تواند بر فشار های ناشی از غرائز و آنچه از طریق وراثت
رسیده است و نیز بر موانع بیرونی که مانع تربیت صحیح می باشند غلبه کند. این به
آن دلیل است که فرد در برابر وراثت حالت انفعالی نداشته و این اراده است که رفتار
و شخصیت او را قاطعانه تعیین می کند.
5. عوامل بینشی و گرایشی
مجموعه ای از روش های بینشی و گرایشی مرتبط را می توان برای غلبه بر زمینه های وراثتی
ایجاد شده توصیه نمود به عنوان مثال روش های تلقین به نفس، تحمیل به نفس، تحریک ایمان
و تحقیر رذائل و تحسین فضائل از این موارد است.
منابع:
1- فارابی، ابونصر محمد، فصول منتزعه، مترجم حسن ملکشاهی، قم، سروش، 1396، ص 24.
2- فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، المحجه البیضاء، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات
اسلامی، 1417 ق، ج 5، ص 95.
3- متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، موسسه الرساله، 1413 ق، ج
3، ص 30.
4- تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و درر الکلم، مصحح: سید مهدی رجایی، تهران،
دارالکتب الإسلامیه، چاپ دوم، 1410 ق، ح 7817.
5- مطهری، مرتضی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران، صدرا، 1395، ج 3، ص 183.
6- مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1389، ص 56.
7- سید رضی، همان، نامه 31.