حقوق شهروندی؛ از مدینه‌ی فاضله تا عصر حاضر
محمد حسین امین / نویسنده و پژوهشگر دینی
حقوق شهروندی، مفهومی است که ریشه در اعماق تاریخ بشر دارد و همواره دغدغه اندیشمندان و قانون‌گذاران بوده است. این مفهوم، که به مجموعه حقوقی اطلاق می‌شود که به هر فردی به صرف عضویت در یک جامعه سیاسی تعلق می‌گیرد، در طول زمان تحولات بسیاری را تجربه کرده است. اسلام نیز به عنوان دین کامل و جامع، نگاه ویژه‌ای به حقوق انسان و شهروند داشته و در این زمینه دستورات و مفاهیم ارزشمندی را ارائه کرده است.
اما پرسش اصلی این است که آیا مفاهیم حقوق شهروندی در اسلام با نظام‌های حقوقی معاصر قابل تطبیق است؟ آیا می‌توان از آموزه‌های اسلامی برای تدوین قوانین و مقررات حقوق شهروندی در عصر حاضر استفاده کرد؟ در این مقاله، تلاش شده است تا با رویکردی تطبیقی، به بررسی حقوق شهروندی در اسلام و نظام‌های حقوقی معاصر پرداخته شود و نقاط مشترک و تفاوت‌های این دو رویکرد مشخص گردد.
حقوق شهروندی در اسلام
مفهوم شهروندی در اسلام، ریشه در اندیشه برابری و عدالت دارد. اسلام، همه انسان‌ها را فرزندان یک پدر و مادر می‌داند و بر برابری ذاتی همه انسان‌ها تأکید می‌کند. در قرآن کریم، آیات متعددی وجود دارد که بر کرامت انسان و لزوم احترام به حقوق او تأکید می‌کند. به عنوان مثال، آیه 17 سوره اسراء می‌فرماید: «وَ لَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاً». این آیه به صراحت بیان می‌کند که خداوند انسان‌ها را کرامت بخشیده و به آن‌ها برتری داده است.
در روایات اهل بیت(ع) نیز بر حقوق شهروندی تأکید فراوانی شده است. امام علی(ع) در نامه 53 نهج البلاغه، به حقوق مردم و مسئولیت‌های حکومت اشاره کرده و بر لزوم عدالت و برابری در جامعه تأکید می‌کند.
مبانی حقوق شهروندی در اسلام
1. کرامت ذاتی انسان: اسلام به انسان به عنوان اشرف مخلوقات و خلیفه خدا در زمین نگاه می‌کند. این کرامت ذاتی، مبنای بسیاری از حقوق شهروندی است.
2. برابری همه انسان‌ها: از نظر شیعه، همه انسان‌ها برابر آفریده شده‌اند و تنها تفاوت آن‌ها در تقوا و عمل صالح است.
3. عدالت اجتماعی: عدالت اجتماعی یکی از مهم‌ترین اصول اسلام است. در جامعه اسلامی، همه افراد باید به طور عادلانه از امکانات و منابع برخوردار باشند.
4. ولایت فقیه: ولایت فقیه به عنوان یکی از اصول مهم شیعه، نقش مهمی در تضمین حقوق شهروندی دارد. فقیه جامع الشرایط موظف است از حقوق همه افراد جامعه دفاع کند و عدالت را برقرار کند.
حقوق شهروندی در اسلام شامل ابعاد مختلفی می‌شود :
1. حق حیات: حق زندگی یکی از اساسی‌ترین حقوق هر انسانی است. اسلام به حفظ جان انسان‌ها اهمیت فراوانی می‌دهد و کشتن انسان بی‌گناه را حرام می‌شمارد. (قرآن کریم، سوره اسراء، آیه 32)
2. حق امنیت: هر فرد حق دارد در امنیت کامل زندگی کند و از تعرض دیگران در امان باشد. (نهج البلاغه، نامه 53)
3. حق آزادی بیان: اسلام به آزادی بیان قائل است، اما این آزادی باید در چارچوب حدود شرعی و حفظ حقوق دیگران باشد. (نهج البلاغه، خطبه 176)
4. حق آزادی دین: هر فرد حق دارد دین خود را آزادانه انتخاب کند و به آن عمل کند. (قرآن کریم، سوره بقره، آیه 256)
5. حق مالکیت: اسلام به مالکیت خصوصی احترام می‌گذارد و هر فرد حق دارد به اموالی که به دست آورده است، مالک باشد. (قرآن کریم، سوره مائده، آیه 1)
6. حق آموزش: کسب علم و دانش یکی از واجبات دینی است و اسلام به آموزش و پرورش اهمیت فراوانی می‌دهد. (نهج البلاغه، خطبه 169)
7. حق عدالت: همه افراد باید در برابر قانون برابر باشند و به حقوقشان به طور عادلانه رسیدگی شود. (نهج البلاغه، خطبه 215)
8. حق مشارکت در امور اجتماعی و سیاسی: شهروندان در اسلام حق دارند در امور جامعه مشارکت داشته باشند و نظرات خود را بیان کنند. (نهج البلاغه، نامه 53)
الگوی مدینه فاضله که پیامبر اکرم(ص) در مدینه پیاده کردند، نمونه‌ای کامل از تحقق حقوق شهروندی در یک جامعه اسلامی است. در مدینه، همه افراد، اعم از مسلمان و غیرمسلمان، از حقوق مساوی برخوردار بودند و در اداره امور جامعه مشارکت داشتند.
نظام‌های حقوقی معاصر و حقوق شهروندی
در نظام‌های حقوقی معاصر، حقوق شهروندی به عنوان یکی از اصول اساسی دمکراسی شناخته می‌شود. اعلامیه جهانی حقوق بشر که در سال 1948 میلادی به تصویب رسید، مهم‌ترین سند بین‌المللی در زمینه حقوق بشر و شهروندی است. این اعلامیه، حقوق مدنی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی انسان‌ها را به رسمیت شناخته و بر لزوم احترام به این حقوق تأکید می‌کند.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز بر حقوق شهروندی تأکید کرده و بسیاری از حقوق مندرج در اعلامیه جهانی حقوق بشر را به رسمیت شناخته است. البته، تفاوت‌هایی نیز بین حقوق شهروندی در اسلام و قانون اساسی ایران وجود دارد که ناشی از تفاوت‌های فرهنگی، تاریخی و سیاسی است.
مقایسه حقوق شهروندی در اسلام و نظام‌های حقوقی معاصر
حقوق شهروندی در اسلام و نظام‌های حقوقی معاصر، هم نقاط مشترک و هم تفاوت‌هایی دارند. از جمله نقاط مشترک می‌توان به تأکید بر کرامت انسانی، برابری همه افراد در برابر قانون، حق زندگی، حق آزادی و حق امنیت اشاره کرد.
از جمله تفاوت‌های این دو رویکرد، می‌توان به تفاوت در مفهوم شهروندی، تفاوت در منابع حقوقی و تفاوت در اولویت‌بندی حقوق اشاره کرد. در اسلام، شهروندی به معنای عضویت در امت اسلامی است و حقوق شهروندی بر اساس آموزه‌های دینی تعیین می‌شود. در حالی که در نظام‌های حقوقی معاصر، شهروندی به معنای عضویت در یک کشور است و حقوق شهروندی بر اساس قوانین وضع شده توسط دولت تعیین می‌شود.
حقوق شهروندی، مفهومی است که در اسلام و نظام‌های حقوقی معاصر مورد توجه قرار گرفته است. هر دو رویکرد، بر کرامت انسانی و لزوم احترام به حقوق همه افراد تأکید دارند. با این حال، تفاوت‌هایی نیز بین این دو رویکرد وجود دارد که ناشی از تفاوت‌های فرهنگی، تاریخی و سیاسی است.
برای تطبیق حقوق شهروندی اسلامی با نظام‌های حقوقی معاصر، نیاز به تلاش مشترک فقها، حقوق‌دانان و اندیشمندان است. همچنین، لازم است تا با توجه به شرایط زمان و مکان، تفسیرهای جدیدی از آموزه‌های اسلامی ارائه شود.
پیشنهاداتی برای آیندگان:
تدوین قوانین و مقررات حقوق شهروندی بر اساس آموزه‌های اسلامی: با توجه به نیازهای جامعه و شرایط زمان، می‌توان قوانین و مقررات حقوق شهروندی را بر اساس آموزه‌های اسلامی تدوین و به روزرسانی کرد.ترویج فرهنگ حقوق شهروندی: باید تلاش شود تا فرهنگ حقوق شهروندی در جامعه نهادینه شود و همه افراد با حقوق و وظایف خود آشنا شوند.
گفت‌وگو و تعامل بین ادیان و مذاهب: برای رسیدن به یک درک مشترک از حقوق بشر و شهروندی، باید گفت‌وگو و تعامل بین ادیان و مذاهب تقویت شود.
حقوق شهروندی، نگینی درخشان در تمدن اسلامی است که می‌تواند الگویی برای سایر جوامع باشد. با توجه به اهمیت این موضوع، لازم است تا به صورت جدی به مطالعه و بررسی حقوق شهروندی در اسلام پرداخته شود و از آموزه‌های آن برای بهبود زندگی انسان‌ها استفاده شود.
1. قرآن کریم، سوره اسراء، آیه 17.
2. نهج البلاغه، نامه 53.
3. اعلامیه جهانی حقوق بشر، 1948.