به گزارش خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ابنا ـ انسان از دیرباز به دنبال درکی از هستی، آفرینش و مسیر صحیح زندگی بوده است. در این میان، اسلام به‌عنوان دینی جامع و جاودانه، عقل را بزرگ‌ترین موهبت الهی به انسان معرفی کرده است. در قرآن و روایات اهل‌بیت (ع)، جایگاه عقل و تعقل به گونه‌ای است که گویا مغز دین به شمار می‌آید. در این مقاله، به بررسی جایگاه عقلانیت از دیدگاه دین اسلام با استناد به منابع شیعه می‌پردازیم.
عقل؛ گوهری الهی در قرآنقرآن کریم بارها و بارها به نقش بی‌بدیل عقل اشاره کرده است. در آیه‌ای خطاب به انسان آمده:
«إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» (نحل: 12)
این تعبیر نشان می‌دهد که بهره‌گیری از عقل، مقدمه‌ای برای فهم آیات الهی و شناخت حقیقت است.
همچنین در سوره مبارکه زمر، خداوند کسانی را ستایش می‌کند که بهترین سخنان را می‌شنوند و از میان آن‌ها بهترین را انتخاب می‌کنند:
«فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ» (زمر: 17-18).
این آیات نشان می‌دهد که تعقل و انتخاب آگاهانه، رکن اساسی ایمان است.
پیامبر اسلام (ص) و اهل‌بیت (ع)، همیشه بر اهمیت تعقل و تفکر تأکید کرده‌اند. پیامبر (ص) در حدیثی معروف فرمودند:
«إِنَّ أَفْضَلَ النَّاسِ عَقْلًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقًا.»
بهترین مردم از نظر عقل، خوش‌اخلاق‌ترین آن‌ها هستند. این حدیث نشان می‌دهد که عقلانیت و اخلاق، پیوندی ناگسستنی دارند.
امام علی (ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند:
«الْعَقْلُ رَأْسُ الدِّينِ.»
عقل، سر دین است. این بیان گویای آن است که دین‌داری بدون بهره‌گیری از عقل، بی‌معناست.
یکی از جلوه‌های عقلانیت در تاریخ اهل‌بیت (ع)، صلح امام حسن (ع) با معاویه است. این اقدام امام (ع)، اگرچه در ظاهر به مذاق برخی خوش نیامد، اما از عمق تعقل و درایت ایشان نشأت می‌گرفت. امام (ع) با این تصمیم، جان شیعیان را حفظ کرد و نقشه‌های معاویه را برای به‌کارگیری خشونت خنثی نمود. این نمونه، مثالی روشن از پیوند تعقل و دین‌داری در عمل است.
تفکر؛ عبادتی برتر از هفتاد سالدر فرهنگ شیعه، تفکر چنان جایگاهی دارد که گاهی از آن به عنوان برترین عبادت یاد شده است. امام صادق (ع) می‌فرمایند:
«إِنَّ التَّفَكُّرَ دَعَامَةُ الإِيمَانِ.»
تفکر، ستون ایمان است.
داستانی نقل است از مردی که نزد امام باقر (ع) آمد و پرسید: «چرا تفکر برتر از عبادت شمرده شده؟» امام (ع) فرمودند: «زیرا تفکر، انسان را به شناخت خداوند می‌رساند و عبادتی که بدون شناخت باشد، سودی ندارد.» این پاسخ، عمق تأکید دین بر عقلانیت را نشان می‌دهد.
چالش‌های امروز و نیاز به عقلانیت دینیدر دنیای مدرن که بسیاری از ارزش‌ها دستخوش تغییر شده‌اند، بیش از هر زمان دیگری نیاز به عقلانیت دینی احساس می‌شود. تفکر و تعقل می‌تواند راهنمای ما در مواجهه با مسائل پیچیده‌ای مانند اخلاق، عدالت و معنویت باشد.
انتخاب راه صحیحروایتی از زمان امام صادق (ع) نقل شده که در آن فردی در انتخاب راه ایمان دچار تردید شد. امام (ع) با طرح پرسش‌هایی درباره ماهیت انسان و هدف آفرینش، او را به تفکر واداشت. پس از چند روز، آن فرد با ذهنی روشن‌تر نزد امام (ع) آمد و گفت: «با تفکر دریافتم که ایمان، تنها راهی است که آرامش حقیقی را به ارمغان می‌آورد.»
اسلام دین تعقل و تفکر است و عقل را به‌عنوان چراغ هدایت انسان معرفی می‌کند. از قرآن گرفته تا روایات اهل‌بیت (ع)، بر نقش عقلانیت در درک دین تأکید شده است. در جهان امروز، استفاده از این موهبت الهی می‌تواند ما را در مسیر حق ثابت‌قدم کند و به سعادت واقعی برساند.
منابع:
1. قرآن کریم، سوره نحل، آیه 12.
2. قرآن کریم، سوره زمر، آیات 17-18.
3. نهج‌البلاغه، حکمت 431.
4. شیخ کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 11.
5. طبرسی، اعلام الوری، ج 1، ص 305.