تشیع در تانزانیا

 به گزارش خبرگزاری اهل بیت(ع) ـ ابنا ـ بر طبق اسناد و شواهد تاريخي، سواحل شرق آفريقا از پانصد سال پيش از ميلاد، پذيراي جهانگرداني از كشورها و ملل مختلف نظير عرب‌ها، ايرانيان، چيني‌ها و  آشوري‌ها بوده است. حضور مذهب اهل‌بيت (ع) ‌در جزيره زنگبار و تانزانيا نيز نزديك به هزار سال سابقه دارد.

در قرن هشتم ميلادي، مصادف با قرون اوليه هجري قمري، عرب‌ها بتدريج شروع به سكونت در سواحل شرق آفريقا و زنگبار نمودند و كالاهاي مختلفي ازجمله فنجان، صابون و شيشه‌هاي رنگي را به بوميان مي‌فروختند و در مقابل، محصولات كشاورزي، غله و حبوبات دريافت مي‌نمودند.

در اين ميان ورود "شيرازي‌ها" به جزاير شرق آفريقا و تشكيل "امپراطوري زنج" را مي‌توان سازمان‌يافته‌ترين مهاجرت بيگانگان درسواحل شرق آفریقا و زنگبار دانست كه در بافت فرهنگي و اجتماعي مردم اين مناطق دگرگوني‌هاي عميقي پديد آورد و حتی منجر به پيدايش "زبان سواحيلي" گردید. اسناد معتبر تاریخی در اين خصوص نوشته‌اند: «قرن هشتم و نهم میلادی یکی از بازرگانان شیراز به همراه شش نفر از فرزندانش با هفت كشتي به "جزیره پمبا" و "سواحل لامو، ماليندي، مومباسا، كيلوا  و كومور" از توابع "زنگبار" مهاجرت و اقدام به تجارت طلا، عاج، پوست و ادویه كرد. اين شیرازی‌ها که در منطقه خلیج فارس ساکن بودند با مخلوط شدن با ساکنان بومی، فرهنگ جديدي را شكل دادند».

برخي از تاريخ‌نگاران، انگيزه مهاجرت شيعيان به سواحل شرق آفريقا را، به قدرت رسيدن «طغرل سلجوقي» در شيراز ( 247 ق.) دانسته‌اند كه با تشيع و شيعيان مخالف بود.

«ابن بطوطه» نيز كه در قرن دوازدهم ميلادي از منطقه "كيلوا" بازديد ‌كرده است، تحت تأثير نفوذ، تأثیر و گسترش اسلام در ميان ساكنان بومي قرار مي‌گيرد و اشاره مي‌كند كه: مردم به جنگ مقدس اعتقاد داشته و تقوا و درستكاري، مورد توجّه آنها بوده است.

«ابن مسعود» موّرخ مشهور با توصيف مشاهدات خود از شهر "كيلوا" كه مقّر سلطنت امپراتوري زنج بوده است، مؤسس آن را «سلطان علي» از شيعيان شيراز مُعرفي كرده كه با ازدواج با يكي از دختران حكّام بومي، نسل حُكمرانان بعدي را بر جای گذارده است.

اين شيعيان با مهاجرت به سواحل کشورهای شرق آفریقا دو اقدام انجام داده‌اند که اثر و بقایای آن پس از هزار سال هنوز به چشم می‌خورد:

1.  راه‌اندازی مبادلات تجاری و رونق بخشیدن به اقتصاد و آباد کردن شهرها و مراکز استقرار خود.

2. کمک به گسترش اسلام در شرق آفریقا و ساختن مساجد و اماکن عمومی در زنگبار و مومباسا.

«سلطان علي بن حسين» ابتدا در زنگبار و سپس در «كيلوا» در نزديكي «دارالسلام» استقرار ‌يافت و با سران محلّي رابطه حسنه‌اي برقرار كرد. وي دامنه فعاليت اقتصادي و تجاري خود را گسترش داده و دولت‌ـ‌شهرهاي مستقلي را در مناطقي نظير "ماليندي"، "مالو"،  "زنگبار" و "آنژوان" بنيان ‌نهاد. اين دولت‌ـ‌شهرها هر كدام به صورت فدرال اداره مي‌شدند و در نحوه اداره امور داخلي خود اعّم از امور قضايي و قانون‌گذاري از استقلال كامل برخوردار بودند .

پس از وي، بيش از دويست سال، ده‌ها نفر از اولاد و اعقاب وي عهده‌دار پادشاهي مي‌شوند امّا به دليل سودجويي و توطئه‌هاي سياسي داخلي و خارجي، طي قرن‌هاي سيزده و چهاردهم ميلادي، اين امپراطوري به سراشيبي سقوط كشيده مي‌شود .

در اواخر قرن پانزدهم ميلادي ـ در زمان حكومت « فضيل بن سليمان» ـ «واسكودوگاما» دريانورد مشهور پرتغالي پس از كشف راه دريايي هند، وارد منطقه دريايي آفريقا شد و پس از جنگ‌ها و توطئه‌هايي، بساط حكومت  زنج را برچيد. پرتغالي‌ها در اقدامي وحشيانه بسياري از عرب‌ها و ايرانيان ساكن را قتل عام نموده و پايه‌هاي قدرت خود را مستحكم كردند.

در مجموع حاكميت شيعيان بر زنگبار و جزاير اطراف آن حدود پنج قرن به طول انجاميد و در طي اين مدّت دسته‌جات زيادي از عرب‌ها در زنگبار و مناطق ساحلي كشورهاي كنيا و تانزانياي امروزي سكونت يافتند؛ هم‌چون اعراب "قبيله مزروعي" در «بندر مومباسا» در كنيا ؛ اعراب "قبيله باجوني" در «لامو» ؛ اعراب "قبيله حارث" در دو جزيرة اصلي زنگبار «اونگوجا» و «پمبا» ؛ و "قبيلة مولي" در جنوب شهر پمبا.

مقابله نظامیان پرتغالی با رسوم بومیان و کشتار مردم سواحل شرق آفریقا همچون زنگبار و مومباسا سبب تشدید دامنه طغیان عمومی شده و اعراب ساکن، دست کمک به سوی پادشاهان عمانی دراز کردند. آنان سرانجام در سال 1698 میلادی استعمارگران پرتغالی را شکست داده و بر مناطقی از شرق آفریقا تسلط می‌یافتند.

در اواسط قرن نوزدهم میلادی شرایط سیاسی و اجتماعی قاره آفریقا بر اثر رقابت‌های ناشی از کشورهای استعماری بریتانیا و فرانسه تغییر کرد و اندیشه استعمار منطقه شرق آفریقا تشدید گردید و از اواخر اين قرن نیروهای انگلیسی به بهانه مبارزه با برده‌داری بر بخش‌هایی از منطقه تسلط پیدا کردند.

در این برهه از تاریخ، نسل شیرازی‌ها و بازماندگان آنها که منزوی شده بودند با حمایت از حرکت‌های ضد استعماری ساکنان زنگبار، با ائتلاف با بومیان زنگباری حزب "آفرو شیرازی"را تشکیل داده و در قرن بیستم بر علیه اعراب و استعمار انگلیس به فعالیت سیاسی پرداخته و در نهایت در به استقلال رسیدن جزیره زنگبار در 1963 میلادی مشارکت نمودند. اين حزب اكنون نيز به عنوان حزب حاکم، قدرت سیاسی در جمهوری فدرال زنگبار را بر عهده دارد.

آثار تاریخی و اماکن برجای مانده از شيعيان در جزیره زنگبار

1. مسجد کیزیمکازی (مسجد فاطمة الزهراء) : این مسجد يكي از قدیمی‌ترین مساجد داير موجود در زنگبار می‌باشد که در سال 1184 قمري ساخته شده است. بر کاشی‌کاری‌های باستاني اين مسجد، نام آن، فاطمة الزهراء (س) حک شده است. كتيبه موجود در این مسجد به خط کوفی بوده و امروزه همچنان به عنوان مسجدی محلی مورد استفاده نمازگزاران بومی قرار دارد. در حاشیه مسجد نيز قبرستانی قدیمی وجود دارد که از لحاظ باستان‌شناسی دارای اهمیت تاریخی است.

2. حمام کیدیچی: در حومه شهر زنگبار دو حمام وجود دارد که در قرن دوازده هجری قمری پس از انتقال «شاهزاده شهرزاد بیگم قاجاري» به شكل معماری شيعي احداث گردیده، از مراکز مورد توجه گردشگران می‌باشد.

3. حمام حمامني: اين حمام در منطقه باستانی شهر زنگبار وجود دارد و به وسيله دولت زنگبار به عنوان اثر ملی ثبت شده است. بازدید از بخش‌های مختلف این حمام بيننده مطّلع را به یاد حمام فین کاشان می‌اندازد. تابلویی كه بر ورودي این حمام نصب شده است معمار آن را فردی شيعه به نام «حاجی غلامحسین» معرفی مي‌كند. این حمام در سال‌های 1870 تا 1881 ميلادي مورد استفاده عمومی قرار داشت.

4. حرم حاجتمندان: در شهر باستانی «باگامایو» مقبره‌ای وجود دارد که آفریقایی‌ها معتقدند متعلق به خانمی دارای فضیلت بوده است. مردم با مراجعه به آن و ریختن صدقه و روشن کردن شمع، حاجات خود را مي‌طلبند.

به طور كلي، در شهرهاي باگامایو و کیلوا كه در حدود پانصد سال محل استقرار امپراطوری زنج بوده است ابنیه، مساجد و عمارت‌های متعددی از حکومت شیعيان وجود دارد که اينك به مخروبه تبدل شده‌اند. علاوه بر این آثار در سراسر مناطق شرق آفریقا، کشور تانزانیا، کنیا، مجمع‌الجزایر کومور و کشور موزامبیک ـ بويژه در زنگبار و مومباسا ـ نشانه‌هایی از حضور اين سلسله وجود دارد که باستان شناسان و مورخان اروپایی و بومی در کتاب‌ها و تألیفات خود به آنها اشاره نموده‌اند.

5. اسناد مکتوب در موزه دارالسلام و زنگبار: در این موزه‌ها اسناد و نوشته‌هایی مربو ط به حضور كهن شيعيان و ایرانیان در زنگبار و برپایی تمدن سواحیلی به چشم می‌خورد.

6. مسجد قدیمی حجت‌الاسلام : اين مسجد اصلی‌ترین مرکز تجمع شيعيان در زنگبار بوده است و روبروی حمام تاریخی ایرانی‌ها در بخش باستانی اين جزیره قرار دارد. در حال حاضر نيز نماز جمعه شيعيان در این مسجد برپا می‌گردد. در بخشی از این مسجد چندین دیگ قدیمی و بالابر سنتی وجود دارد که هنوز در اربعین هر سال، به وسيله آنها اقدام به پختن حلیم و غذا برای عزاداران می‌نمایند. تصاویری از علماء و امامان جماعت و چندین ضریح ساخته شده به یاد کربلا و نجف اشرف در این مسجد دیده می‌شود. بر دیواره‌هاي این مسجد، «آیه تطهیر» و احاديثی از پیامبر (ص) از جمله حدیث ثقلین به چشم می‌خورد.

اقدامات كلبعلي خان

«سپه‌سالار کلبعلی خان» سردار شيعه‌اي بود كه به استخدام «ماجد برغش» سلطان عمان در آمد و در سال 1870 میلادی به فرماندهی کل نیروهای نظامی عمان درجزیره زنگبار منصوب گردید.

تبلیغ مذهب اهل‌بيت(ع)، گفتن شهادت ثالثه (اشهد أن علیا ولی الله) در اذان‌های یومیه، آباد کردن اراضی و حفر چاه از مهم‌ترین اقدامات کلبعلی خان در دوره ده ساله حکومت بر زنگبار بوده است. وجود محله قدیمی موسوم به "عجمو" و حفر چندین چاه که نام وی به عنوان "خان" در آن حک گردیده است از موارد بازمانده از وی در جزیره زنگبار می‌باشد.

همچنين در موزه تاریخی قصر بیت العجایب چندین توپ قدیمی جنگی به‌چشم می خورد که به نظر می‌رسد در دورانی که خان فرمانده ارتش زنگبار بوده و در میان مردم به سپه‌سالار مشهور بود برای دفاع از زنگبار در برابر اشغال بیگانگان و رقابت‌های انگلیسي‌ها و آلماني‌ها وارد این جزیره شده است.

امروزه نسل جدیدی از شيعيان در در تانزانیا و زنگبار زندگی می‌کنند كه مي‌توان آنان را به پنج دسته تقسيم كرد:

1. شیعیان بومی آفریقایی‌تبار.

2. شیعیان خوجه دوازده‌امامی (هندی).

3. شيعيان بحرانی.

4. بُحره‌ها (بُهره‌ها).

5. فرقه آقاخانی.

بحراني‌ها از نسل شیعیان عربی هستند که از ساليان دراز پيش از اين، از کشورهای حاشیه خلیج فارس و بحرین به زنگبار مهاجرت کرده بودند. آنان نيز دارای حسینیه و مراکزی بوده‌اند که امروزه در منطقه باستانی زنگبار به عنوان اثر تاریخی به چشم می‌خورد. بحراني‌ها نقش مهمی در ترویج فرهنگ اسلام و اهل‌بیت علیهم السلام از خود بر جای گذاشته‌اند.

"بحره‌ها" یا "شيعيان شش‌امامی" نیز از دیگر فرقه‌هایی هستند که خود را شیعه به حساب آورده و دارای مسجد و مراکز تبلیغی در زنگبار می‌باشند؛ اما به دلیل فعالیت درون‌گروهی و عدم ارتباط با بومیان و دیگر مسلمانان، به صورت فرقه‌ای بسته عمل مي‌كنند و با برگزاری مراسم دینی و مذهبی و عزاداری برای امام حسین(ع) به زندگی مذهبي خود ادامه می‌دهند. مرکز اصلي آنها در کشور هند است.

آقاخانی‌ها نيز از دیگر فرقه‌های منسوب به تشیع می‌باشند که متأسفانه داراي عقاید انحرافی و فاسد هستند. اين گروه را مي‌توان ساخته دست غرب و وابسته به روشنفکرنماها دانست كه اسلام را تنها در لفظ و گفتار پذیرفته‌اند .

شيعيان بومي

شیعیان تانزانیایی نيز پيرو مذهب اثنی‌عشری هستند. آنان تشکلی موسوم به "شیعیان بومی و تانزانیایی" را راه‌اندازی کرده‌اند كه از چهره‌های برجسته آن می‌توان به استاد فقید «سید اختر رضوی» مؤلف کتاب تشیع در شرق آفریقا و «استاد خطیب» اشاره كرد که در میان افراد شاخص تشکل‌های اسلامی آفريقا،  جایگاه ممتازی دارند.

خوجه‌ها (شيعيان هندی)

پديده حایز اهمیت در میان فرقه‌های شیعی، "شیعیان خوجه دوازده‌امامی" هستند كه به دلیل ساختار تشکیلاتی منظم، دارای مراکز تبلیغی منسجم، مدارس، بیمارستان و هتل مخصوص به خود می‌باشند. "فدراسیون جهانی خوجه‌ها" با دفاتري در آفريقا و انگلستان امور سياسي اين شيعيان را اداره مي‌كند.

برخی از مراکز و تشکل‌های وابسته به شیعیان خوجه عبارتست از:

1. مرکز اسلامی ـ تبلیغی بلال ؛ که به تعليم و تربیت شیعیان بومی تانزانيا می‌پردازد.

2. مدرسه و کالج المنتظر ؛ که به پرورش و آموزش فرزندان شیعیان هندی می‌پردازد. دراين كالج، آموزه‌های تشیع در كنار علوم روز تدريس می‌شود.

3. مرکز اسلامی و تربیت معلم مهدی(عج) ؛ در منطقه "کیباها".

4. شبکه تلویزیونی العترة و کتب و نشریات وابسته به آن.

5. بيمارستان شیعیان خوجه ؛ که به ارایه خدمات به شیعیان و نيز بومیان آفریقایی می‌پردازد.

6.  هتل مخصوص شیعیان ؛ كه جهت استفاده خوجه‌هايي است که از دیگر کشورها به تانزانیا سفر می‌کنند.

7. قبرستان مخصوص.

8. مراکز و دفاتر خدماتی و تجاری همچون "ویپاس"، "والجیس"، "معصومین" و ...

9. مدرسه خاتم الانبیاء(ص) در شهر "آروشا" واقع در شمال تانزانیا. اين مدرسه در دامنه قله کلیمانجارو، براي تعليم و تربيت کودکان قبیله وحشی «ماسایی» و آشنا کردن آنها با آرمان‌های اسلام و تشیع و آموزش علوم روز تأسيس شد و اينك به صورت مرکزی منطقه‌ای مورد توجه قرار دارد. «آقای مختار غلامحسین» مدیر این مدرسه اسلامی نيز مورد قبول دولت تانزانیا است و کودکان بومی ماسایی را با اجازه والدینشان ـ که افرادی خرافاتی و بی‌دین هستند ـ به صورت مداوم و شبانه‌روزی با تعالیم اسلام و تشیع آشنا می‌نمايد. در میان قبایل آفریقایی، قوم ماسایی به بی‌باکی شهرت داشته و مردم آن با دست خالی اقدام به شکار شیر می‌نمایند و از ذرت و دیگر گیاهان تغذیه می‌کنند.

10. مسجد مرکزی خوجه‌ها در "دارالسلام" پايتخت تانزانيا.

11. مساجد و مراكز متعدد در شهرهاي گوناگون تانزانيا و و جزیره زنگبار. خوجه‌هاي هندی‌تبار زنگبار که تحت مرکزیت شیعیان شرق آفریقا فعالیت می‌کنند دارای اماکن و مهمان‌خانه‌هاي وابسته به خود و نيز ده‌ها حسینیه و مسجد در سراسر جزیره زنگبار می‌باشند که در ایام ولادت و شهادت ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ اقدام به برگزاری مراسم نموده و نماز جمعه هر هفته نيز در مسجد مرکزی شیعیان اقامه می‌گردد.

شیعیان خوجه در هر شهر و کشور با برگزاری انتخابات سالانه یا دوسالانه، ريیس و ارکان اجرایی و تبلیغی خود را انتخاب می‌کنند تا به عنوان رابط آنها با دولت و دیگر تشکل‌ها به انجام امور مربوط به شیعیان می‌پردازد.

محرم در دارالسلام

در ایام محرم و صفر هر سال، خیابان‌ها و مراکز اصلی دارالسلام پایتخت تانزانيا  سیاه‌پوش مي‌شود. شیعیان خوجه از شب اول محرم با برپایی ماکت واقعه کربلا و سیر روزشمار دهه اول محرم و پخش روضه و مرثیه از معابر و مساجد و اماکن متعلق به خود، این ایام را گرامی می‌دارند.

حضور پر شور در نماز جماعت‌های یومیه، عزاداری، سينه‌زني و سخنرانی وعاظ مشهور در شب‌های محرم و روزهای تاسوعا و عاشورا، از باشکوه‌ترین مراسم شیعیان در درالسلام است. آنان در ایام تاسوعا و عاشورا از کسب و کار خودداری ورزيده، مراکز تجاری را تعطیل مي‌كنند.

هر سال در شب عاشورا راهپیمایی بزرگي برگزار مي‌شود و شيعيان از مسجد قدیمی خود به سمت مسجد مرکزی سینه‌زنی و نوحه‌خوانی می‌کنند. جالب اينكه در بین دسته عزاداری، برخی از غيرمسلمانان، هندوها و غیرشیعیان حاضر شده و به نذر و نیاز می‌پردازند. در این راهپیمایی چندين هزار نفره، عزاداران با احترام به مقام و منزلت ابا عبداالله الحسین (ع) با حضور در محدوده و خیابان‌های اصلی شهر دارالسلام، و حمل پرچم‌های سیاه‌رنگ و روشن کردن شمع، شعائر مذهبي خود را در مقابل دیگر مذاهب و فرقه ها به نمایش می‌گذارند.

مهم‌ترین کارهای انجام شده در ایام محرم عبارت است از:

* حضور در مراسم سخنرانی و سینه‌زنی در مسجد مرکزی .

* پوشیدن لبس سیاه و نصب پرچم عزا از منازل و اماکن شیعیان.

* نشر کتاب‌های مذهبی و برپایی نمایشگاه محرم و روز شمار وقایع.

* حضور فعال نوجوانان و جوانان در ایام محرم در مساجد و عزاداری‌ها.

* دعوت از علماء و سخنرانان برجسته برای سخنرانی در دهه محرم.

* اطعام به عزاداران و مستمندان.

* تدارک برای برگزاری راهپیمایی شب عاشورا.

* حضور گسترده زنان و دختران در عزاداری‌ها و محافل روضه‌خوانی زنانه.

مراسم مشهور اربعین حسینی در زنگبار

شيعيان جزيره زنگبار نيز همه‌ساله عزاداری سالار شهیدان(ع) را  احیاء مي‌كنند. آنان در ایام محرم و صفر با حضور دسته‌جمعی در حسینیه‌ها و مسجد اصلی شیعیان زنگبار در محله "کیپوندا" و نيز با سیاه‌پوش کردن منازل و اماکن خود به عزاداری می‌پردازند.

با توجه به پراکندگی شیعیان خوجه در سراسر شرق آفریقا و تانزانیا برای اینکه این مراسم عزاداری کم‌جمعیت برگزار نگردد، تمامي شیعیان در "روز اربعین" با حضور در جزیره زنگبار به صورت گسترده اقدام به عزاداری نموده و حتی ‌باعث حضور بومیان غيرشيعه در این مراسم می‌شوند. از نکات قابل توجه در مراسم اربعین حضور علماء و شخصیت‌های اهل‌سنت در این عزاداری است.

این مراسم به اندازه‌ای برای شیعیان هندی دارای اهمیت است که در ایام اربعین هر سال، کلیه مسافرخانه‌های متعلق به شیعیان در زنگبار به مدت یک هفته براي عزاداران رزرو می‌گردد و فعالیت‌های این جزیره ـ‌ كه جاذبه‌اي گردشگری نيز به شمار مي‌رود ـ تحت الشعاع "مراسم اربعین" قرار می‌گیرد.

شیعیان به مدت دو روز به صورت چرخشی با حضور در مساجد و حسینیه‌ها اقدام به سوگواری و سینه‌زنی می‌نمایند. پخش شربت و دادن اطعام به عزاداران و فقراء و ساکنان زنگبار ـ که "نیاز" نام دارد ـ بخش مهمي از اين مراسم عزاداری است.

در یک کلام، مراسم دو روزه اربعین در زنگبار، مراسمی سنتی، بی‌بدیل، منحصر به فرد و ترکیبی از عزاداری ایرانی ـ هندی ـ آفریقایی است که در هیچ کجای دنیا مشاهده نمی‌شود.

آمار

از تعداد دقيق شيعيان تانزانيا و زنگبار، آمار صحيح و جديدي در دست نيست. مسجد قدیمی شیعیان و مقبره برخی از مبلغین و علماء، بعد از انقلاب 1964 ميلادي، به دست دولت انقلابی زنگبار مورد تخریب قرار گرفت و به علت محدودیت‌های ایجاد شده و کشتار شعیان خوجه در "مراسم اربعین سال 64" رفته‌رفته شیعیان هندی و ایرانی‌تبار از این جزیره کوچ کرده و به شهر دارالسلام يا دیگر کشورها مهاجرت کردند و شيعيان بومي باقي ماندند.

برخی از افراد مسن منطقه، جمعیت کلی شیعیان زنگبار ـ پيش از انقلاب 64 ـ را در حدود پنجاه هزار نفر تخمین می‌زنند که با به راه انداختن دسته‌های عزاداری در اين جزيره، هر سال قدرت‌نمایی می‌کردند.

........................

پایان پیام / 101