آيين نخل گرداني در خراسان رضوی

به گزارش خبرگزاری اهل‌بیت (ع) ـ ابنا ـ برای بررسی بیشترآئین سنتی و پرشور مراسم نخل گردانی در خراسان رضوی، با یکی از پژوهشگران فرهنگ بومی کاشمر به گفتگو نشستیم که در زیر برای شما می آوریم:

مهندس حمیدرضا بی تقصیر با بیان اینکه تعزيه‌ با نمادهاي‌ مختلف‌، وقايع‌ ديني و مذهبي اين‌ ملت را به نمايش‌ مي‌گذارد ، می گوید: از جمله اين‌ موارد مي‌توان به برپايي‌ نخل‌ و حركت آن، با آيين خاصش‌ اشاره كرد.

وی ادامه می دهد : برابر اسناد باقی مانده نخل گردانی در کاشمر حداقل سابقه ای دویست ساله دارد و در حال حاضر فقط در روستاي فدافن از توابع بخش مرکزی کاشمر شاهد برگزاری این آیین هستیم. معمرین می گویند آبادی های بزرگ کاشمر در صد سال گذشته دارای نخل بوده اند و شاید یزدی های مهاجر این آیین را به کاشمر آورده باشند. شاید هم از ویژگی های حاشیه نشینان کویر باشد. در خراسان رضوی ظاهراً فقط در کاشمر و فردوس و شاید گناباد شاهد این آیین باشیم. معروفیت نخل فدافن به حدی است که در باور مردم کاشمر به صورت ضرب‌المثل نفوذ کرده است . نخل فعلی از نخل قبلی بسیار کوچکتر است . بقایای نخل قبلی تا همین چند سال قبل موجود بود. دو سال پیش نخل فدافن تا اولین دوره مسابقات آیین های عاشورایی منعقد در تهران هم رفت و مقام اول را کسب نمود. خود شهر کاشمر هم حداقل تا ۸۰ سال قبل دارای نخلی بزرگ بوده است.

بی تقصیر می افزاید : وجود مراسم‌ نخل‌بندي‌ و مراسم‌ مربوط‌ به آن، به حدي‌ سابقه‌ دارد كه‌ در افواه فرهنگ‌ مردم كاشمر نيز‌ به صورت‌ ضرب‌‌المثل‌ در آمده است ، به عنوان مثال ، مردم زماني كه شاهد‌ ترس‌ كسي‌ از انجام‌ كاري  نه‌ چندان‌ سخت‌ مي‌باشند‌، اين ضرب‌المثل‌ را به كار‌ مي‌برند : «مگه‌ ميي‌ (مي خواهي ) ، نخل فدافن‌ ‌ره حركت بدي» و يا در نفرين‌هاي محبت‌آميز‌ مادران نسبت به‌ فرزندان‌ پسر‌ شاهديم‌ كه مي‌گويند: « الهي‌ ننه‌، بري كه از روي‌ نخل فدافن، بُفتي به ته»

وی در ارتباط با مقدمات برپایی این مراسم خاطرنشان می کند : در روستاي‌ فدافن، زماني كه دست اندركاران‌ هيئات سينه‌زني روستا‌ تصميم‌ به آذين‌ نخل مي‌گيرند‌، اين اهالي‌ روستايند‌ كه از جان‌ و دل، ساز و برگ‌ كا‌ر را فراهم مي‌سازند.‌ اكثر امور‌ مربوط‌ به اين‌ مراسم‌ به صورت‌ موروثي‌ مي‌باشند.‌ نخل‌ شبكه‌اي ‌از چوب‌هاي‌ به هم‌ متصل‌ است كه‌ فرمي‌ و شكل‌ شبيه‌ خانه‌اي‌ متحرك‌ با سقف‌ شيرواني‌ دارد. اين مجموعه‌ چوب‌ به‌ هم متصل، وزني‌ قريب‌ پنج تن‌ دارد.‌ براي بلند‌ كردن آن به افراد‌ زيادي‌ احتياج‌ است و اين سواي‌ افراد پيرامون‌ آن مي‌باشد.

نخل‌ بر دوش چهل‌ مرد قرار مي‌گيرد، مرداني‌ كه از سر اخلاص‌ متحمل‌ وزن‌ نخل مي‌گردند اين جمعيت جلو‌داري‌ دارند‌ و بر يمين‌ و يسار‌ و عقبه‌ جمعيت‌ هم‌ ، افرادي‌ معين ناظرند. اين افراد‌ مستقر در هر سمت، كار خود را از پدر‌ به ارث‌ برده‌اند‌ و سمتش ، موروثي‌ است.‌ گاهي ، اسبي‌ سفيد و خون‌ آلود به همراه ركاب‌ داري‌ در پيش جمعيت قرار‌ مي‌گيرد. اين اسب اشاره به ذوالجناح امام‌حسين(ع) دارد.

بی تقصیر با تأکید بر اینکه در كليت‌ اين آيين نذر‌ و اعتقادات‌ مردم‌ جايگاه‌ خاصي‌ دارد ، می گوید: مردي‌ اسب را مي‌آورد، ديگری شمشير‌ را و آن دگر‌ ركابدار‌ مي‌گردد‌ و اين همان‌ ميراث‌ به ارث‌ رسيده از اجداد است. جمعيت حاضر‌ هم با نخل‌ حركت‌ مي‌كنند، ذكر ياحسين‌(ع) و بيان‌ مظلوميت‌ او و يارانش‌ در فضا‌ پخش‌ مي‌شود.‌ براي نخل‌ چهار سمت ذكر‌ شده، هر سمت، چهار‌ نفر‌ مهار‌ نخل قرار‌ گرفته‌ بر دوش‌ چهل‌ مرد ديگر‌ را بر عهده دارند.‌ اينان‌ مسير‌ حركت‌ را معين مي‌كنند‌. جمعيت‌ براي اين‌ چهار‌ تن‌ مستقر‌ در هر سمت‌ احترام قائلند‌ اينان‌ بزرگان قوم و راهبران‌ تكيه مي‌باشند.

 این پژوهشگر فرهنگ بومی نخل را نمادی از تابوت سیدالشهداء می داند و خاطرنشان می کند : اهالي فدافن‌ را اعتقاد‌ بر اين است‌ كه نخل‌ نمادي‌ است از تابوت‌ امام حسين‌بن‌علي(ع) ، تابوتي‌ كه از حجم‌ يك تابوت‌ بيشتر‌ گشته است‌ و به خود شكوه‌ و جلالي‌ خاص گرفته‌ ، شكوهي‌ كه‌ بيان‌ عظمت‌ و جلالت‌ شخص حسين‌بن‌علي(ع) آمده‌ است. نخل‌ بر دوش‌ مردم در نوسان‌ است.‌ آذين‌ آن بسيار ثواب‌ دارد و آذيني از مهر و صفاي‌ مردم‌ و شوق‌ و ذوق آنان با پارچه‌هاي كشميري‌ رنگارنگ‌ و تمثالي‌ از بزرگان‌ دين و آينه‌هایي‌ در طرفين و جابجا‌ رنگ سياه سوار بر ساير رنگها به نشانه عزاي شاه دين.

 وی ادامه می دهد : در قديم مردي بر فراز نخل مي‌رفته و نوحه سر مي‌داده ولي اكنون فقط آواي جمعيت است و بهم خوردن بيل، بيل زنها دوازده تن مي‌باشند  و همگي  پا برهنه‌اند. اهالي را اعتقاد آنست كه بيل زنها جاده صاف كن نخلند. اگر جوي آبي، گودالي در مسير باشد آنان براي سهولت حركت جمعيت آنرا هموار مي‌كنند و اگر بر آمدگي يا ديواري در پيش روي باشد، آن را از بين مي‌برند.  اينان كارشان موروثي نيست ولي مردم به بيل زنهاي سال قبل احترام مي‌گذارند و آنان، بيل زنان سال ديگر هم مي‌شوند مگر به علتي از قبيل لزوم اداي نذر ديگران جاي خود را به ديگري بدهند.

حمیدرضا بی تقصیر با بیان اینکه در مسير حركت، نخل گاهي با هدايت مهار بدستان، مكرر بردور خود مي‌چرخد تصریح می کند: منظره حاضر، بسيار ديدني است دَوَراني از سرعشق و بي‌قراري و عظمتي از تلألو رنگها با غلبه سياهي كه نمادي از تعزيه كربلائيان است. شباهت نخل به كجاوه هم قابل توجه است و شايد كه اشارتي به اسيران كجاوه نشين باشد. كجاوه‌هاي قبل از كربلا كه بعد از مصيبت به شتراني بي‌زين و يراق تبديل مي‌شده‌اند، شايد آن شباهت به كجاوه، طعنه به دنيا طلبي دنيويان دنيا خواه باشد. به هر صورت به تعبير اهالي، مراسم نخل برداري اشارتي به حضور مردم در ميان يك واقعة حماسي و مذهبي است.

وی می افزاید : مهارگران هر سمت، سواي هدايت كليت مراسم، مراقبند كه نخل از دوش مردم بر زمين نيفتد و به تعبير اهالي روستا شيوِه نگردد. فردي در ميانه نخل زنگي را بدست‌ دارد كه صدايش، براي افراد پيرامون نخل،  بيان حضور واخطار است.

بی تقصیر در ارتباط با دلیل استفاده از نام نخل هم معتقد است : نخل در عربي به معناي درخت خرما است، درختي با شكوه و جبروت، پس تابوتي به اين عظمت و شكوه را، نامي اينگونه سزاست كه بيان آن جلال و شكوه باشد.  نخل را در روز عاشورا و اكثراً روز يازدهم محرم به حركت در مي‌آورند و در روز دوازدهم نیز طی مراسم ویژه ای با عنوان « دسته بنی اسد » به نشانه برگزاری مراسم تشییع امام حسین (ع) راهی شهر کاشمر شده و به سمت باغمزار و جوار امامزاده سیدحمزه(ع) حرکت می کنند.

وی در رابطه با علت برگزاری این مراسم باشکوه در کاشمر خاطرنشان می کند : چون بدن مطهر و مقدس سالار شهيدان كربلا، حضرت امام حسين (ع) را بدون تشييع به خاك سپرده اند، شيعيان همه ساله به جبران، رسم نخل گرداني را تكرار مي كنند و به خاطر اين كه آن حضرت، بزرگوار است، تابوتش را بزرگ و حجيم در نظر مي گيرند. حجيم بودن نخل بيانگر عظمت صاحبش است و نيز گويند بزرگي نخل همراه با فرياد يا حسين (ع) آنهايي را كه نخل را حمل مي كنند، در افراد تهييج ايجاد مي كنند.

بی تقصیر می افزاید : تزئين نخل گاهي تا چهار روز به طول مي‌انجامد. اسباب و ادوات و تداركات مربوطه، بستگي به نذر و نيازهاي مردم دارد.براي جايگزين كردن افرادي به جاي حاملين نخل، نيروي ذخيره وجود دارد.هر فرد حامل به هنگام نخل ، بايد بر روي شانه‌اش چادر شبي و يا بالشي قرار دهد. حاملين پا برهنه‌اند كه اين نمايش اخلاص است. در مراسم نخل برداري، افراد زير هيجده سال را دخالت نمي‌دهند.به هنگام حركت نخل، زنجير زنان پيرامون آن زنجير مي‌زنند و همراه با ديگران عزاداري مي‌كنند . افراد هر هيأتي طي دو دور بر گرد نخل، بر سر و سينه مي‌زنند و حسن و حسين مي‌گويند.

وی در ارتباط با گروه های مختلفی که در این مراسم حاضر هستند هم می گوید : ترتيب حركت گروهها به هنگام نخل‌گرداني، در راه رسيدن به مكان اجراي تعزيه به شرح‌ ذيل مي‌باشد:

1ـ ابتدا گروه اشقياء كه با اسب به تاخت مي‌روند.

2ـ ذوالجناح، اسب سفيدي كه آن را با بستن پارچه‌هاي رنگي و زرين به گردنش، گوي نقره بر دمش، آينه‌اي برپيشاني‌اش، شمشير دو سر به شكل كمان بر روي گردنش و زدن سيبهاي سرخ بر دو سر شمشيرتزئين مي‌كنند. به هنگام حركت، ذوالجناح را هفت نفر مشايعت مي‌كنند. دو نفر ركابدار در دو طرف، دو نفر افسارگير، يك نفر جلو‌دار، يك نفر عقبه دار و يك نفر راه باز كن بين جمعيت. اين افراد، اين پستها را از پدرشان به ارث برده‌اند.

3ـ حركت اهل بيت به دنبال ذوالجناح با كارواني از اشتران با باري از ظروف مسي.

4ـ حركت سينه زنها كه دائماً، حسين و حسين مي‌گويند.

5ـ حركت عماري كه وسيله‌اي چوبي و مخروطي شكل است و به وسيله پارچه‌‌هاي مخملي پوشانيده شده است. روي مخملها را آينه مي‌بندند و بر نوك عماري دستة گل ديده مي‌شود

6ـ حركت كتل‌ها

7ـ حركت گروه بيل دار

8ـ حركت نخل كه در مسير حركت، دائماً از زير آن و اطرافش، صداي علي علي به گوش مي‌رسد.

.............

سرویس شهرستان‌ها/ محمد فیض ‏عارفی