روز اکمال دین از دیدگاه روایات
پس از این بحث تفسیری برای تشخیص این روز باید روایات را بررسی کنیم .
در این جا دو دسته روایت و قرینه داریم:
دستۀ اول: روایاتی که بر نزول آیه اکمال روز عرفۀ در عرفات سال حجه الوداع دلالت می کند که مهمترین آن از طریق اهل سنت از عمر نقل شده است :
1- البخاری قال حَدَّثَنَا الْحُمَيْدِىُّ حَدَّثَنَا سُفْيَانُ عَنْ مِسْعَرٍ وَغَيْرِهِ عَنْ قَيْسِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ طَارِقِ بْنِ شِهَابٍ قَالَ قَالَ رَجُلٌ مِنَ الْيَهُودِ لِعُمَرَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ لَوْ أَنَّ عَلَيْنَا نَزَلَتْ هَذِهِ الآيَةُ ( الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا ) لاَتَّخَذْنَا ذَلِكَ الْيَوْمَ عِيدًا . فَقَالَ عُمَرُ إِنِّى لأَعْلَمُ أَىَّ يَوْمٍ نَزَلَتْ هَذِهِ الآيَةُ ، نَزَلَتْ يَوْمَ عَرَفَةَ فِى يَوْمِ جُمُعَةٍ . سَمِعَ سُفْيَانُ مِنْ مِسْعَرٍ وَمِسْعَرٌ قَيْسًا وَقَيْسٌ طَارِقًا .[1]
«طَارِقِ بن شِهَاب» می گوید : مردى يهودى نزد عمر آمد و گفت يا امير المؤمنين شما مسلمانان آيهاى در كتاب خود مىخوانيد كه اگر بر ما نازل شده بود آن روز را عيد مىگرفتيم. عمر پرسيد آن آيه كدام است؟ گفت: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ ... عمر پاسخ داد به خدا من روز نزول آن را مىدانم. روز عرفه بود، که به جمعه افتاد. بخارى می گوید : اين روايت را به طريق ديگر نیز از طارق آوردهاند.
مانند همین روایت در صحیح مسلم نیز آمده است .
2- واحدی در اسباب النزول می گوید : اين آيه روز جمعه، بعد از ظهر روز عرفه در حجة الوداع سال دهم هجرت نازل شد و پيغمبر (ص) سوار بر ناقه عضباء (گوش شكافته) بود.
و همان روایت عمر را از عبد الرحمن بن حمدان با اسناد از طارق بن شهاب روايت مىكند....
آنگاه ازحاكم ابو عبد الرحمن شادياخى با اسناد از عباد بن عمار روايت مىكند كه ابن عباس آيه بالا را قرائت كرد، و يك يهودى كه آنجا بود گفت: اگر اين آيه بر ما نازل شده بود روز نزول آن را عيد قرار مىداديم. ابن عباس پاسخ داد: اتفاقا اين آيه در يك عيد، یعنی جمعه و عرفه با هم نازل شد.[2]
3- سیوطی می گوید : نظیر مطلب فوق از معاویه به عنوان تأیید نظر عمر نقل شده است : أخرج ابن جرير و الطبراني عن عمرو بن قيس السكوني انه سمع معاوية ابن أبى سفيان على المنبر ينزع بهذه الآية الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ حتى ختمها فقال : نزلت في يوم عرفة في يوم جمعه.[3]
این مطلب در روایات شیعه آمده است :
4ـ کلینی عن محمد بن يحيى، عن أحمد بن محمد ومحمد بن الحسين جميعا، عن محمد بن إسماعيل ابن بزيع، عن منصور بن يونس، عن أبي الجارود، عن أبي جعفر عليه السلام قال سمعت أبا جعفر عليه السلام يقول: فرض الله عزوجل عزوجل على العباد خمسا، أخذوا أربعا وتركوا واحدا... ثم نزلت الولاية وإنما أتاه ذلك في يوم الجمعة بعرفة، أنزل الله عزوجل " اليوم أكملت لكم دينكم وأتممت عليكم نعمتي " وكان كمال الدين بولاية علي ابن أبي طالب عليه السلام فقال عند ذلك رسول الله صلى الله عليه وآله: امتي حديثوا عهد بالجاهلية ومتى أخبرتهم بهذا في ابن عمي يقول قائل، ويقول قائل - فقلت في نفسي من غير أن ينطق به لساني- فأتتني عزيمة من الله عزوجل بتلة أوعدني إن لم ابلغ أن يعذبني، فنزلت " يا أيها الرسول بلغ ما انزل إليك من ربك وإن لم تفعل فما بلغت رسالته والله يعصمك من الناس إن الله لا يهدي القوم الكافرين" فأخذ رسول الله صلى الله عليه وآله بيد علي عليه السلام فقال: أيها الناس إنه لم يكن نبي من الانبياء ممن كان قبلي إلا وقد عمره الله، ثم دعاه فأجابه، فاوشك أن ادعى فاجيب وأنا مسؤول وأنتم مسؤولون.
أبي الجارود از امام باقر (ع) روایت می کند : خداوند پنج چیز بر مردم واجب نمود ولی مردم چهار واجب راگرفته ویکی را رها نمودند ......پس از آن در روز جمعه روز عرفه ولایت نازل شد و خدای عز و جل این آیه را نازل کرد :الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً (3 مائده) وکمال دین به به ولایت علی بن أبي طالب بود .
در اینجا پیامبر پیش خود می گفت : امت من جدید الاسلام هستند اگر این مطلب را به آنان بگویم چنین وچنان می گویند ازین رو اعلام آنرا تأخیر می انداخت ...تا اینکه این آیه تهدید آمیز نازل شد يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ. [4]
این حدیث طبق مبنای متأخرین به جهت أبي الجارود ضعیف است . و افزون بر آن تنها بر نزول ، نه تبلیغ آیه در عرفه دلالت می کند
5 ـ عن جعفر بن محمد الخزاعى عن أبيه قال : سمعت ابا عبدالله عليه السلام يقول : لما نزل رسول الله صلى الله عليه واله عرفات يوم الجمعة أتاه جبرئيل عليه السلام فقال له : يا محمد ان الله يقرؤك السلام و يقول لك : قل لامتك " اليوم اكملت لكم دينكم بولاية على بن أبي طالب واتممت عليكم نعمتى ورضيت لكم الاسلام دينا " ولست انزل عليكم بعد هذا ، قد أنزلت عليكم الصلوة والزكوة والصوم والحج و هى الخامسة و لست أقبل هذه الاربعة الا بها .
عیاشی ازجعفر بن محمد خزاعی از پدرش از امام صادق (ع) آورده است : هنگامی که پیامبر (ص)روز جمعه به عرفات آمد جبرئیل نزد او آمد وگفت خدای متعال به تو سلام می رساند ومی فرماید :بر امت خود بخوان : الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ بولاية على بن أبي طالب وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً (3 مائده) امام فرمود : خدای متعال می فرماید : دیگر پس از این چیزی برای شما نمی فرستم و پیش از این نماز و روزه وزکات وحج را بر شما فرستادم ، و ولایت پنجمین فریضه است و آن چهار فریضه را قبول نمی کنم مگر به این پنجمین فریضه .[5]
این حدیث هم مرسل وضعیف است . و تنها بر نزول ، نه تبلیغ آیه در عرفه دلالت می کند .
6- الحاکم الحسکانی قال حدثني الحسين بن إبراهيم بن الحسن الجصاص قال: حدثنا أبو أيوب القزويني قال: حدثنا عبد الله بن خلال البرذعي قال: حدثنا محمد بن فضيل، عن عطاء بن السائب، عن سعيد بن جبير عن ابن عباس قال: بينما نحن مع رسول اللّه في الطواف إذ قال: أفيكم عليّ بن ابى طالب؟ قلنا: نعم يا رسول اللّه فقرّبه النبي صلّى اللّه عليه و آله و سلم فضرب على منكبه و قال: طوباك يا علي، أنزلت علي في وقتي هذا آية ذكري و إياك فيها سواء: (اليوم أكملت لكم دينكم و أتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الإسلام دينا) قال: أكملت لكم دينكم بالنبي و أتممت عليكم نعمتي بعليّ و رضيت لكم الإسلام دينا بالعرب.[6]
ابن عباس گفت: ما با رسول خدا در طواف بوديم كه فرمود: آيا علىّ بن ابى طالب (ع) در ميان شماست؟ گفتيم: آرى اى رسول خدا. پيامبر او را به خود نزديك كرد و بر شانۀ او زد و گفت: خوشا به حال تو اى على در اين هنگام آيهاى بر من نازل شد كه من و تو در آن به طور مساوى ذكر شدهايم: «اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام دينا» گفت: به وسيله پيامبر دينم را بر شما كامل كردم و به وسيله على نعمتم را بر شما تمام كردم و به وسيله عرب اسلام را به عنوان دين بر شما پسنديدم.
6-- الحاکم الحسکانی عن فرات بن إبراهيم الكوفي قال: حدثني علي بن أحمد بن خلف الشيباني [عن] عبد الله بن علي المتوكل الفلسطيني، عن بشر بن غياث، عن سليمان بن عمرو العامري، عن عطاء، عن سعيد عن ابن عباس قال بينما النبي ص بمكة أيام الموسم إذ التفت إلى علي فقال: هنيئا لك يا أبا الحسن إن الله قد أنزل علي آية محكمة غير متشابهة، ذكري و إياك فيها سواء: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ الآية.
ابن عباس گفت: هنگامى كه ما در ايام حج در مكه بوديم، پيامبر رو به على كرد و گفت: گوارا باد بر تو اى ابو الحسن، همانا خداوند براى من آيه محكم و غير متشابهى نازل كرده كه من و تو در آن به طور مساوى ذكر شدهايم: آن آیه اینست «اليوم اكملت لكم دينكم»
توضیح : با توجه به اینکه آخرین طواف پیامبر در حجه الوداع بود و پس از خروج از مکه دیگر به مکه باز نگشت پس این سخن حضرت باید ناظر به نزول آیۀ اکمال در عرفه باشد . در نتیجه منظور از (في وقتي هذا - این وقت ) روز عيدقربان كه حضرت طواف حج بجا می آورد وبا تسامح نزول روز قبل (عرفه) اراده شود ولی این روایت هم به مراد اهل سنت نیست زیرا تصریح می کند اتمام نعمت که مدلول آیه هست مربوط به ولایت علی (ع) است .