به گزارش خبرگزاری اهل بیت (ع) ـ ابنا ـ «آیت الله محمدتقی مصباح یزدی» بعدازظهر امروز ـ هجدهم خرداد ماه ـ در پنجمین جلسه از سلسله نشست های علم دینی که با حضور اساتید دانشگاههای استان قم برگزار شد با طرح این مسأله که «آیا الزاماً هر علمی متاثر از فضای فرهنگی و اجتماعی محل تکوین خویش است؟ و اگر پیش فرضها و ذهنیتهای انسان همیشه در جهتگیریهای او تأثیر می گذارند، چگونه می توان از علم و معرفت خالص سخن گفت؟» منشأ این سؤال را دو گروه از اندیشمندان دانست.
ایشان سپس این دو گروه را اینگونه معرفی کرد: "گروه اول: کسانی که در «فلسفه علم» بحث می کنند که ما علم یقینی نداریم و گزارهها متأثر از ذهنیات سابق هستند و چون ذهنیات و گرایشات متفاوت اند در نتایج تاثیر می گذارند پس نمی توان گفت که؛ کدام علم درست است، و زمانی می توانیم حکم به درستی علم دهیم که آنرا از عوامل فرهنگی و اجتماعی و گرایش ها تفکیک کنیم. گروه دوم: کسانی که به شکل افراطی قائل به علم دینی هستند و معتقدند علومی مثل ریاضیات هم دینی و غیر دینی دارد؛ چون در قضاوت مسأله، آراء مومن و کافر تاثیر می گذارد و اگر عوامل غیر دینی تاثیر گذاشت، علم غیر دینی یا ضددینی میشود".
رییس مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) با بیان اینکه دیدگاه های هیچیک از دو گروه مذکور قابل قبول نیست و مردود است گفت: "علم یقینی ـ فی الجمله ـ هست و آراء علمی جدای از گرایشهای ما، می تواند وجود داشته باشد؛ چون انسان این توانایی را دارد که در بعضی از علوم بدون اینکه از گرایشات فرهنگی و دینی تاثیر بپذیرد، نظر قاطع بدهد".
این استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: "این شبهه که آیا علوم متاثر از شرایط محل و پیش فرضها است، زمانی تقویت میشود که تجربه های عینی هم داریم و بعضی از بزرگان تاکید کرده اند که سوابق فرهنگی و ذهنی در آراء افراد تاثیر می گذارد و دیدگاه و فتوای عالم شهری با عالم روستایی متفاوت است".
وی در جواب این مسئله گفت: "این سؤال را باید تحلیل کنیم. آیا منظور این است که هرگونه گرایش فرهنگی در هر علمی تاثیر می گذارد؟ این دیدگاه را نمیشود اثبات کرد و هیچکس نمی تواند به آن معتقد باشد؛ چون مشترکاتی داریم که آراء و گرایشهای فرد در علمشان تاثیر نمی گذارد برای نمونه؛ با توجه به گرایشهای قومی، دینی و نژادی مردم مختلفی که در شرق و غرب زندگی می کنند دیدگاهها در مورد مسائل ریاضیات یکی است و هیچ اختلافی ندارند".
عضو مجلس خبرگان رهبری در ادامه تحلیل مسأله قبل افزود: "اینکه میگویید در علم تأثیر می گذارد منظور از علم چیست؟ علم یعنی بستری که دانشمندان از موضوع و متد واحدی پیروی می کنند و بستری که گنجایش آراء متضاد را دارد. نظریه علمی وحی منزل نیست؛ به این معنا، عوامل و گرایشها میتواند در بعضی آراء اثر بگذارد و ما علم را به عنوان اینکه آراء متضاد دارد می پذیریم، برای مثال در فقه ممکن است اختلاف آراء وجود داشته باشد و یک عالم به وجوب و دیگری به حرمت نماز جمعه فتوا می دهد".
عضو شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت(ع) افزود: "در علم به معنای کشف از واقع که برای اثبات آن دلیل قطعی داریم، معتقدیم اگر متدولوژی آن درست رعایت شود می تواند متاثر از فضای فرهنگی و اجتماعی، نباشد و اگر خطایی رخ داد از ضعف شخصی است و احتمال تاثیر از گرایشات هم وجود دارد و حتی می تواند عوامل روانی در نظریات شخص اثر بگذارد".
وی تصریح کرد: "علمی که نتایج قطعی بیان کند ـ مثل ریاضی ـ اگر طبق قواعد خودش عمل کنند، متأثر شدنش از فضای فرهنگی و اجتماعی در حد صفر است".
آیت الله مصباح یزدی با تقسیم علوم به علوم توصیفی و دستوری گفت: "علوم توصیفی پدیده ای را توصیف میکنند، یعنی بررسی میکنند چه عواملی در بوجود آوردن اشیاء تاثیر می گذارند. علومی مثل شیمی و زیستشناسی از این قبیل اند. در اینجا صحبت از مسائل ارزشی و خوب و بد نیست و ربطی به خوبی و بدی ندارد".
وی در تعریف علوم دستوری گفت: "چیزی که به مسائل ارزشی، خوب و بد و حلال و حرام ارتباط داشته باشد و در سعادت و شقاوت ما ارتباط داشته باشد جزء علوم دستوری است".
این فیلسوف اسلامی افزود: "جایی که به پدیده های عریان کار دارد علوم توصیفی و جایی که به مسائل ارزشی کار دارد علوم دستوری است".
وی سپس توضیح داد: "جایی که علم دستوری است گرایشهای اشخاص در قضاوتهای آنها تأثیر میگذارد. این قضاوت ارزشی، علم نیست، بلکه از باب مسامحه می گوییم علم است. علم به معنای کشف واقع، زمانی است که قوامش به ارزشش باشد و گرایشهای شخصی در آن تاثیر نداشته باشد".
این استاد عالی حوزه و دانشگاه با بیان نمونه ای از علم جامعه شناسی و روانشناسی گفت: "برای مثال، علم جامعهشناسی و علم روانشناسی حیثیت واقع نمایی، توصیفی و دستوری دارند و مثلاً بیان میکنند که فلان ماده را مصرف کنند تاثیر خاصی دارد و فرد را افسرده و خیالاتی می کند. این به علم توصیفی مرتبط است".
وی افزود: اگر روانشناس بگوید فلان دارو را مصرف کن این روانشناسی نیست، دستوری است. این از مقدمات علمی برمی خیزد اما روانشناسی نیست بلکه دستوری است. در اینجا عوامل ارزشی می تواند درفعل یا عدم فعل، حلال یا حرمت یک دارویی تاثیر بگذارد".
آیت الله مصباح یزدی تاکید کرد: خیلی از مراکز مشاوره روانشناسی در ایران از همان فرمولهایی که در غرب متدوال است و اجراء می شود استفاده می کنند و بسیاری از این تجویزها از نظر اسلام جایز نیست. اینجاست که مساله ارزشها با مسائل علمی اصطکاک ایجاد میشود".
وی اضافه کرد: "مسلمانان تاثیر دارو را قبول میکنند؛ ولی ما با توجه به نظام ارزشی خود نمی توانیم مثلا الکل را مصرف کنیم چون سلامت روحی و عقلی در نظام ارزشی ما مهم است و قرآن میفرماید: «و اثمهما اکبر من نفعهما»".
عضو شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت(ع) با بیان مثالی از علم حقوق گفت: "در حقوق هم وضع قانون و قانونگذاری متاثر از عوامل فرهنگی و اجتماعی است و در کشورهای مختلف فرق می کند. پس در حقوق چیزهایی وجود دارد که جنبه دستوری دارند، دست دزد را باید برید یا به زندان انداخت، اینها تابع نظام ارزشی است که کسی که مبانی دین را قبول کند با کسی که نظر مردم و جامعه برایش مهم باشد دیدگاههایشان فرق می کند".
نماینده مردم تهران در مجلس خبرگان رهبری افزود: "در علوم دستوری که بخش عمده ای از علوم انسانی را دربرمی گیرد تابع ارزشهای کلی و پیش فرضهاست که ما قبلا آنها را پذیرفته ایم برای مثال؛ در کشور اسلامی باید عدالت رعایت شود حجاب رعایت شود مبتنی بر پیش فرضهای دینی است و باید رعایت شود این حکم ارزشی و مبتنی بر مسائل ارزشی است".
آیت الله مصباح یزدی در پایان با طرح این مسئله که «آیا تلقی مومن و کافر از پدیده ها متفاوت است یا نه؟» گفت: "از این نظر که تلقی به شناخت پدیده های مادی مرتبط است اسلام و کفر تاثیر ندارد در تلقی علمی در چارچوب علم، اسلام و کفر تاثیر ندارد مثل اینکه الکل چه تأثیری دارد ولی در نظام ارزشی که آیا قانونی است یا غیر قانونی است تلقی مومن و کافر فرق میکند".
وی با بیان اینکه، هر نظریه علمی متاثر از شرایط و محیط است و آنها را باید تفکیک کنیم، گفت: "تأثیر شرایط و محیط در پیشفرضها و اصول موضوعه، در همه علوم وجود دارد؛ ولی یک سری اصول بدیهی ثابت داریم که در آن اختلافی نیست. اگر در اینجا با رعایت