به گزارش خبرگزاری اهل‌بیت(ع) ـ ابنا ـ کلاس های اخلاق و معرفت آیت الله العظمی آقا مجتبی تهرانی همواره مملو از خیل علاقه مندان به معارف اسلامی و کلام شیرین ایشان بود در این نوشتار یکی از مباحثی که ایشان درباره "بحث ادب" داشتند به نقل از پایگاه اطلاع رسانی ایشان نقل می‌کنیم/روحشان شاد یادشان گرامی/
متن این بحث بسیار شیرین و درس آموز به شرح ذیل است:
اعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم؛ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِین وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی أَعدائِهِم أَجمَعیِن.
«روی عن علی(علیه‌السلام) قال: مَنْ تَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّاهُ إِلَی الْفَلَاحِ الدَّائِمِ».
زشتی و زیبایی رفتار باید از دیدگاه الهی نشأت بگیرد
در اینجا من به نکتهای اشاره میکنم که میشود گفت هسته مرکزی بحث ادب محسوب میشود و آن قیدی است که در این روایت از علی(علیه‌السلام) آمده است. دقّت کنید! حضرت فرمودند: «مَنْ تَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ»، این ادب هر ادبی نیست. کسی که خود را مؤدّب به آداب الهی نماید، یعنی آنچه خدا میخواهد را در جمیع ابعاد وجودیاش پیاده سازد، آنگاه خداوند، «أَدَّاهُ إِلَی الْفَلَاحِ الدَّائِمِ»؛ او را به سوی رستگاری همیشگی خواهد بُرد. میخواهم روی این نکته تکیه کنم. در آیات و روایات میبینیم که بر این مسئله تأکید شده است. چرا؟ یک سنخ امور از دیدگاه سنّتهای بشری اعمال خوب محسوب میشود. خوب دقّت کنید! گفتاری باشد یا رفتاری فرق نمیکند. یک سنخ اعمال نیز از نظر سنّتهای بشری چه بسا خوب به حساب نیامده و زشت محسوب میشود. آنچه ما در روایات داریم زشتی و زیبایی از دیدگاه الهی است؛ زشتی و زیبایی در گفتار و رفتار. چون ادب یک نوع اخلاق و روش است. چه بخواهم خودم روش بگیرم، چه بخواهم روش بدهم، در این روش گرفتن و روش دادن از چه دیدگاهی باید زشتی و زیبایی را مطرح کنم؟ در جواب باید گفت این روش باید روش الهی باشد. روش الهی یعنی چه؟ یعنی آنچه از نظر الهی زشت و زیبا است. «مَنْ تَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ» یعنی آن روشی که انسان باید اعمال و رفتار و گفتار و روشش را با آن تطبیق دهد.
ادب، با معنویات ادب است
استاد ما (رضوانالله تعالیعلیه) جملاتی دارد که من عین جملات ایشان را نقل میکنم. ایشان هم در باب علم و هم در باب ادب میفرماید:1 «علم تنها فائده ندارد، علم با معنویّات علم است». این نسبت به علم که من نمیخواهم در اینجا راجع به آن بحث کنم. اصلاً کاری به آن ندارم. جمله بعد این است که میفرماید: «ادب تنها فائده ندارد». این را حتماً شنیده بودید. آقا میفرماید: «ادب تنها فایده ندارد». پس برویم بیادب شویم؟ نعوذبالله! «ادب با معنویّات ادب است»، یعنی ادبی که جنبه الهی داشته باشد. معنویّات است که تمام سعادت بشر را بیمه میکند. اینها همه عین جملات امام (رضواناللهتعالیعلیه) است. عین جملات است. صرف اینکه روشی از نظر دیدگاه بشری مورد پسند قرار بگیرد یا ناپسند باشد فایده ندارد. نه فعل آن و نه ترک آن؛ هیچکدام. روش باید مورد پسند خدا قرار گیرد.
ادب الهی در آیات و روایات
آنوقت اینجا بحثی پیش میآید که آن را اشاره کردم. اینکه در باب گفتار و رفتار، پسند خدا را چگونه بدست بیاوریم؟ این یک بحثی است. اگر نظرتان باشد در یکی دو جلسه قبل روایات مربوط به این بحث را به سرعت خواندم و رد شدم و حالا در اینجا بعضی از آن روایات را تکرار میکنم.
پیغمبراکرم فرمودند: من را خدا ادب کرد. یعنی او به من روش رفتاری و گفتاری داد. اینکه چگونه عمل کن، چگونه حرف بزن و... . بعد از اینکه تربیت شدة مکتب الهی شدم خدا به من اجازه داد که بیایم و شما را تربیت کنم.
در روایتی از پیغمبراکرم است که: «أَدَّبَنِی رَبِّی فَأَحْسَنَ تَأْدِیبِی».2 خدا من را ادب کرد، خیلی هم زیبا من را تربیت نمود. «أَنَا أَدِیبُ اللَّهِ»؛ من تربیت شدة دست خدا هستم، «وَ عَلِیٌّ(علیه‌السلام) أَدِیبِی»،3 علی(علیه‌السلام) هم تربیت شدة دست من است. این روایات را کنار یکدیگر بگذارید.
علی(علیه‌السلام) فرمود: «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم) أَدَّبَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ». این روایت مثل همان قبلی است. علی(علیه‌السلام) فرمود که پیغمبر را خدا ادب کرد، «وَ هُوَ أَدَّبَنِی»، پیغمبر هم من را ادب کرد، «وَ أَنَا أُؤَدِّبُ الْمُؤْمِنِینَ».4 اینجا است که شخص مجوّز پیدا میکند تا مؤمنین را تربیت نماید. روند، این روند است. آیات هم همین را میگوید.5
انواع روش تأدیب
یک تأدیب الهی داریم که مستقیم است. حتّی راجع به خود پیغمبر هم داریم که خدا به او میفرماید این کار را بکن و آن کار را نکن، اینرا بگو و آنرا نگو. ما به این میگوییم روش تأدیبی مستقیم. یک روش هم داریم که روش غیر مستقیم است. روش غیر مستقیم مدار بسیار بازی دارد. یکی از آن روشهای غیر مستقیمی که قرآن روی آن تکیه میکند و حتّی نسبت به خود پیغمبر، این است که خطاب به پیغمبر میفرماید: من انبیا را تربیت و ادبشان کردم. تو رفتار و گفتارشان را نگاه کن، ببین چکار میکنند؟ تو هم به آنها اقتدا کن. هر روشی را که آنها به کار میگیرند تو هم آن روش را به کار ببر. اینرا میگویند: روش غیر مستقیم. یعنی خدا به پیغمبراکرم مستقیم دستور داده است که ببین آن کسی که من تربیتش کردهام چگونه عمل میکند، تو هم آنگونه عمل کن.
خداوند خطاب به پیغمبر اکرم میگوید: «أُولئِکَ الَّذینَ هَدَی اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ».6 امامصادق(صلواتاللهعلیه) در ذیل این آیه میفرماید: «قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لِأَعَزِّ خَلقِهِ مُحَمَّد(صلّیاللهُعلیهوَآلهوسلّم)»؛ خداوند به عزیزترین مخلوقش گفت: «أُولئِکَ الَّذینَ هَدَی اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ... فَلَو کَانَ لِدینِ اللهِ مَسلَکٌ أقوَمَ مِن الاقتداءِ لَنَدَبَ أنبیاءَهُ وَ أولیاءَهُ إلَیهِ».7 حضرت فرمود اگر برای دین خدا روشی استوارتر و محکمتر از اقتداء و پیروی عملی وجود داشت اولیا و انبیای خود را به همان روش میخواند.
بهترین روش تأدیبی همان روش انبیا است
البتّه در این مسأله مطالب زیادی وجود دارد.8 یکی از مطالب این است که سیره انبیا و اولیا، همه جنبههای عملی دارد. این تأدیب غیر مستقیم است که همان روش عملی انبیا و اولیا است و ما گاهی از آن به سنّت تعبیر می‌کنیم. البتّه سنّت، مدار بازتری دارد. این اصطلاحی که ما به کار میگیریم، هم روش گفتاری و هم رفتاری را در برمیگیرد.9
آنچه هست اینکه بر روی این روش رفتاری بسیار تکیه میکنند. میگویند ببینید انبیا چهطور عمل کردند شما هم همانطور رفتار کنید. لذا میگویند بهترین روش تأدیبی همان روش انبیا است. «أَحْسَنَ الْهُدَی هُدَی الْأَنْبِیَاءِ».10
تأثیر رفتار بیش از گفتار است
در اینجا بحث مستقلّی وجود دارد که من در مباحث تربیتیام به آن اشاره کردهام و آن این است که از نظر اثرگذاری11 اثری که در رفتار وجود دارد در گفتار نیست.12 شما اگر نگاه کنید میبینید که در روایات ما بر معاشر و مصاحب و مجالس و تعبیراتی از این دست تکیه شده است. مثل اینکه میفرماید: «جَالِسِ الْعُلَمَاء».13 دستور میدهد که با اینها نشست و برخاست کنید، با اینها باشید و... این برای چیست؟ برای اینکه روش بگیریم. به تعبیر دیگر از کسانی که مربّا به تربیت ربوبی شدهاند روش بگیرید و سراغ آنها بروید. هر کاری که آنها کردند شما هم انجام بدهید. در موقعیّتهای مختلف این برای شما پیش آمده است که روش رفتاری آنها را دیده باشید. در تاریخ هم روش آنها وجود دارد.
به هیچوجه هم پوشیده نیست. برای ما این روشها را بسیار نقل کردهاند. مثلاً فرض کنید گفتهاند که: کان رسولالله (صلّی الله علیه وآله و سلّم)، یا کان امامصادق(علیه‌السلام)، یا کان امامباقر(علیه‌السلام) و... و در آن تک تک کارهایشان را نقل کردهاند. گفتهاند اینجا این کار را کردند و آنجا آن کار را انجام دادند. غرض من این بود که اوّلاً؛ مطلق ادب به آن معنا که مورد پسند ما باشد یا ناپسند ما باشد نیست؛ بلکه ادب باید الهی و مورد پسند خدا باشد. دوماً؛ راه کشف پسند خدا آن است که ببینیم آنهایی که به آداب الهی مؤدّب شدهاند چگونه رفتار کردهاند و ما هم همانگونه رفتار کنیم. ادب الهی را باید از آنها بگیریم و هیچ احتیاج به قول و زبان آنها هم ندارد. ما در روایات بسیار داریم حتّی از بزرگان اولیا داریم که مثلاً به آنها میگویند چه کسی شما را ادب کرد؟ در جواب میگویند: هیچ کس، خودم! اگر از او بپرسند تو چگونه خودت را ادب کردی؟ میگوید: به دستورالعملهایی که دستمان بود، به روشهای انبیا که به ما رسیده بود نگاه کردم و آنچه را که به آن عمل کردند را گرفتم و آنچه را که برخلاف آن عمل کردند را کنار گذاشتم. اینگونه خودم، خودم را تربیت کردم، با روش انبیا. لذا ما میبینیم که در باب اثرگذاری، بهترین روش در تربیت روش عملی است. «وَ قِیلَ لِعیسَی بن مَریم(علیه‌السلام) مَنْ أَدَّبَکَ»؛ به حضرت عیسی گفتند که چه کسی تو را تربیت کرد؟ «قَالَ مَا أَدَّبَنِی أَحَدٌ»؛ هیچ کس مرا تربیت نکرد، «رَأَیْتُ قُبْحَ الْجَهْلِ فَجَانَبْتُهُ»؛14 حسن و قبح که جزء مستقلّات عقلیه ما است؛ دیدم از دیدگاه الهی این مردود و حرام است، آن را کنار گذاشتم. کسی من را ادب نکرد. کسی به من نگفت که نکن و بکن. بهطور خلاصه روش ادب الهی در اوامر و نواهی الهی خلاصه میشود.
اللهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد
1. این حرف ایشان است حرف من نیست.
2. بحارالانوار، ج68، ص382
3. بحارالانوار، ج16، ص231
4. بحارالانوار، ج74، ص268
5 . من این آیات را خواندهام و به همة اینها تحت عنوان چگونگی تأدیب الهی و اینکه خدا چگونه ادب میکند؟ یکی پس از دیگری اشاره کردهام، لذا همه را تکرار نمیکنم. من اینها را تقسیم بندی کردم. یادم هم نیست که این بحث ب