تبعات و پیامدهای شبکه های اجتماعی از دیدگاه آیت الله مکارم شیرازی

به گزارش خبرگزاری اهل بیت(ع) ـ ابنا ـ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی از مراجع معظم تقلید دیدگاه های معظم له را درباره "تبعات و پیامدهای شبکه های اجتماعی" به شرح ذیل آورده است:

یقیناً جلوی مفاسد فضای مجازی باید گرفته شود و ضروری است دلسوزی بیشتری نسبت به فضای مجازی وجود داشته باشد؛ زیرا سرنوشت جامعه و جوانان با آن گره خورده است، لیکن دلسوزی قوی و جدی در خصوص مبارزه با مفاسد شبکه های مجازی دیده نمی شود

بی تردید استفاده از فضاهای مجازی یکی از موضوعاتی است که باید مورد توجه باشد ، گاهی این گونه فضاها، ده‌ها میلیون نفر را پوشش ، لذا  در برابر مفاسدی که به همراه دارد باید برنامه ریزی کرد،[1] زیرا  در عصرو زمانه ای زندگی می‌کنیم که ابزار گناه به وفور در دسترس همگان قرار گرفته است که  از همه مهم‌تر فضاهای مجازی آلوده است. این فضاهای مجازی در اختیار همه قرار گرفته ، حال آنکه هرچه عوامل فساد بیشتر می‌شود، تلاش و کوشش ما هم به آن نسبت باید بیشتر شود.

ضرورت آسیب شناسی شبکه های اجتماعی

بدیهی است ضرورت آسیب‌شناسی فضای مجازی غیر قابل انکار است[2]؛زیرا بسیاری از تخلفات ریشه در فضای مجازی دارد[3]. البته یکی از مسئولین گفته بود که 10 درصد از فضای مجازی آلوده است؛ در حالی که سزاوار است اینگونه مسئولین بیشتر تحقیق کنند؛ و با دستگاه قضائی ارتباط برقرار کنند تا دریابند که این فضا تا چه مقدار خراب و فاسد شده است.[4]
حقیقت آن است  که فضای مجازی آسیب‌های جدی بر ما و نسل جوان ما وارد کرده است که باید هوشیاری، بصیرت و آگاهی را کاربران و مخاطبان آن عرصه دارا باشند تا بتوانند در مقابل این ضربه نرم ایستادگی کنند.[5]

امروزه فضای مجازی با مشکلات جامعه ما ارتباط تنگاتنگی پیدا کرده و تبدیل به فضایی آلوده، کثیف و منجلاب شده و فساد در آن غوغا می کند.[6]

این نقیصه از آنجا نشأت می گیرد که بدانیم مشکل مهم دنیای امروز مربوط به فرهنگ است، فرهنگ حاکم بر غرب بر مبنای منافع نامشروع شخصی است.[7] لیکن تا زمانی که باور نداشته باشیم مسائل فرهنگی اساس کار جامعه است، همه کارها فشل می‌ماند.[8]

که در این بین موضوع فضای مجازی، و رسانه‌ها اعم از ملی و مجازی و مکتوب، در انجام کار فرهنگی باید مورد توجه باشند، البته در این میان  گروهی از طلاب آگاه به فضای مجازی در تحقیقی از مفاسد فضای مجازی گزارش جامعی تدوین کردند که نشان‌دهنده مخاطرات این فضا است،[9]

ردپای جرائم متعدد در فضای مجازی

باید اذعان نمود فضاي مجازي منجلاب‌ متعفني براي جذب جوانان است[10] فضاهای مجازی به گونه ای  آلوده است[11] که نباید آن را به عنوان یکی از مشکلات نام برد، زیرا این مشکل بزرگترین مشکل است.[12]
در تبیین این مدعا باید به یکی از مهمترین  آسیب های اجتماعی جامعه یعنی  وقوع جرم در فضای مجازی اشاره کرد که بلایی برای جوانان کشور و حتی کل دنیا به معنای عام شده است. بسیاری از تخلفات، طلاق‌ها، سرقت‌ها و جرم های دیگر ناشی از فضای مجازی است که باید برای نظارت بر فضای مجازی نیز  فکری اندیشید.[13]

کسانی که با فضاهای مجازی در ارتباط هستند می‌دانند که این فضا چه خطرات و مفاسدی را با خود به همراه دارد،[14]لذا  در این شرایط باید دانست  انجام دادن برخی اقدامات در مقابله با آسیب های فضای مجازی  از هر زمانی مهم‌تر است، چون خطر بیشتر و آسیب شدیدتر است.[15]

پدیده فضای مجازی؛ بزرگترین و مهمترین  معضل اخلاقی در جامعه

امروزه ابزار فساد و ناهنجاری های اخلاقی بسیار گسترش یافته است و فضای مجازی نیز در این بین کاربرد خاصی دارد.[16]

فضای مجازی مهمترین معضل اخلاقی امروز است[17] و افزایش تهدیدات فضای مجازی در نابودی اخلاق جامعه بسیار نگران کننده است ؛اطلاعاتی که در زمینه فضاهای مجازی به ما می‌رسد وحشتناک است و مسئولان قضایی و دادستان‌ها باید به این شرایط نابهنجار در شبکه های اجتماعی توجه داشته باشند.[18]

در بحث فرهنگی نیز یکی از مباحثی که مهم است، توجه به بحث فضای مجازی و مفاسد در ابعاد مختلف اخلاقی و انحرافات جنسی است،[19] تأسف آور است که در برخی شبکه های اجتماعی، ترویج وسیع ناهنجاری‌های غیر اخلاقی به ویژه ارتباطات نامشروع با محارم مورد توجه قرار گرفته است.[20] هم چنین بدترین و زشت ترین مطالب، تصاویر و فیلم ها درون این شبکه ها منتشر می شود.[21]

در واقع شبکه های فاسد مجازی، ایمان و اخلاق شیعیان را مورد هجمه قرار می دهند.[22] لذا  لزوم پرهیز جوانان از شبکه های اجتماعی آلوده غیر قابل انکار است؛ زیرا این شبکه های اجتماعی آلوده، عمر، جوانی، انسانیت، افتخار و ایمان جوانان را بر باد می دهد.[23]

متاسفانه افراد زیادی به این فضاهای مجازی، آلوده شده اند و از همه بدتر که این شبکه ها حتی در دسترس کودکان نیز قرار گرفته است.[24]

اینچنین است که با شنیدن گزارش‌های فضای مجازی نسبت به وضعیت جوانان کشور و تهاجم ضد فرهنگی دشمن گریه کردم، جای بسی تأسف است که  دولت از پهنای باندی که در اختیار تلگرام قرار می‌دهد درآمدزایی می‌کند اما این درآمد ارزش دریافت آسیب‌ها و عوارض فرهنگی و اجتماعی را ندارد.[25]

لذا اگر مي خواهيد از فضاي مجازي استفاده كنيد از نوع خوب آن باشد، زیرا در حال حاضر فضاي مجازي خوب کم است.[26] بدین ترتیب اگر کار فرهنگی قوی در حوزه فضای مجازی، دانشگاه‌ها، آموزش و پرورش و رسانه‌ها مخصوصاً رسانه ملی بیشتر انجام شود، خیلی از مسائل اصلاح خواهد شد[27].

بنابراین باید فضای مجازی را به سمت و سوی تعلیم و تربیت صحیح هدایت کرد و در این راستا باید از راهنمایی ها و هدایت حوزویان و کارشناسان تعلیم و تربیت بهره گرفت،[28] بايد روحيه مذهبي را در میان جوانان تقويت كرد، تا مجذوب فضاهاي مجازي نشوند.[29]

شبکه های اجتماعی؛ زنگ خطر جدی برای فروپاشی خانواده ها

فضای مجازی منجلاب عظیمی است که عامل بسیاری از آسیب‌های اجتماعی به‌ویژه طلاق بوده از همین رو باید روی این مسئله سرمایه گذاری شود.[30] فساد، خرابکاری و فروپاشی نهاد خانواده‌،مصداقی از بت شهوت در شبکه‌های مجازی است.[31]  

زن و مردی که در این شبکه های اجتماعی حضور داشته و هرکدام به راه خطایی رفته و آلوده شده اند، دیگر نمی توانند زندگی مشترک خود را ادامه دهند.[32]

بنابر اظهارات برخی از مسئولین قضایی ؛ بسیاری از پرونده ها، طلاق ها، مشکلات خانواده ها و ... ناشی از فضای مجازی است؛ارتباطات نامشروع، متهم ساختن خانواده ها، پاشیدن تخم بدبینی و ... موضوع بسیاری از پرونده های دادگستری است که از فضای مجازی نشأت گرفته است.[33]

بنابر گزارشات و اظهارات  90 درصد طلاق‌ها ریشه در فضای مجازی دارد[34]، با اذعان مسئولان قضایی بسیاری از پرونده‌های خانوادگی مانند طلاق ناشی از فضای مجازی است.[35]

هم چنین گفته‌اند بیش از ۸۰ درصد ازدواج‌های اینترنتی به طلاق می‌انجامد و این رابطه‌ها در فضاهای مجازی بسیار خسارت آور می‌باشد که دولت باید در خصوص آسیب‌های وسایلی ارتباط جمعی همانند تلگرام، تدابیر جدی بیندیشد.[36]
بنده نمی خواهم پرده برداری و از این صریح تر در این رسانه عمومی عرض کنم، اما مسائلی پیش می آید که دیگر زن و شوهر یکدیگر را قبول ندارند و طلاق توافقی می گیرند.[37]

هتاکی به مقدسات در شبکه‌های اجتماعی

امروزه شبکه های اجتماعی و رسانه های غربی و خارجی آلوده که هیچ خط قرمزی را به رسمیت نمی شناسند، دنیا را به لجنزار تبدیل کرده اند؛[38] طبق برخی از تحقیقات انجام شده در فضای مجازی، برخی مفاسد همچون مطالب غیردینی و غیراخلاقی و علیه مقدسات تبلیغ می‌شود.[39] در این شبکه های اجتماعی به خداوند، پیامبر(ص)، ائمه معصومین(ع)، اولیاء الله و مسئولان نظام ما اهانت می کنند.[40]

 در این رابطه گروهی مفاسد فضاهای مجازی را مورد تحلیل و بررسی قرار داده‌اند که این مفاسد را به وزیرارتباطات و دیگر  متولیان امر، گفتم و قول‌هایی در این زمینه داده شد.[41] لیکن قبل از اینکه جوانان فاسد شوند و به مقدسات اهانت شود فکری کرد.[42]

بحران زایی سیاسی شبکه های اجتماعی؛ در سایۀ غفلت مسئولان

شکی نیست که  نظام اسلامی دشمنان زیادی در دنیای امروز دارد، هرچه دولت‌های استکباری وجود دارد ما را مزاحم منافع نامشروع خود می‌دانند و آنها هم از شبکه های اجتماعی  استفاده می‌کنند.[43] لذا شاهد هستیم دشمنان قسم خورده اسلام،

تمام سموم اخلاقی، سیاسی، اعتقادی، اهانت به مقدسات و ... را وارد این فضا کرده و از آن بهره برداری می کنند.[44]

امروزه در رسانه ها؛ به خصوص در شبکه های اجتماعی که بلای جان ما شده، مشاهده می کنیم که به چه مقدار آبروی افراد را بر باد داده؛ شایعاتی پخش کرده و همدیگر را به مسخره می گیرند،[45]در عرصه سیاسی نیز، شبکه های اجتماعی  با کوچکترین مساله، باعث فراگیر شدن آن و بهره‌برداری دشمنان در خارج از کشور می‌شوند.[46]

به عنوان نمونه برنامه‌ای که درباره کورورش انجام شد به وسیله فضای مجازی دعوت‌ها صورت گرفت و جمعیتی را برای سالروز کوروش جمع کردند، برخی افراد به وسیله فضای مجازی نوعی بردگی ایجاد کرده‌اند که در این زمینه باید در کنار استفاده مثبت از فضای مجازی در برابر خطرات آن ایستادگی شود.[47]

و یا  قابلیتی که در شبکه‌های مجازی وجود دارد که در ادوار مختلف انتخابات، فلان شبکه پیام‌های یک کاندیدا خاص را قطع و یا پیامک دروغ ارسال کند و این به نوعی بردگی است و این بسیار خطرناک است.[48]

اما نمی دانم چرا مسئولان به این مسئله دل نمی سوزانند؟ در حالی که سرنوشت جامعه به فضای مجازی گره خورده است؛ مخصوصاً نسل جوان که سرنوشت آنان به این فضا گره خورده است.[49] اتفاقاً فضای موجود به ضرر مسئولان کشور نیز هست و دروغ های بسیاری  علیه آنان پخش می شود که باید جلوی آن را گرفت.[50]

در این زمینه دو نوع برخورد می‌توان داشت؛ نخست اینکه برخورد سلبی داشته باشند که دشمنان نتوانند از آن استفاده کنند؛ راه دیگر آن است که بتوانیم جانشین خوبی عرضه کنیم ونیروها را متوجه این فضا کنیم که روی آن فضای مسموم متمرکز نشوند.[51]

امیدواریم مسئولان شورای عالی فضای مجازی و هیئت های ناظر برای این مسئله دل بیشتری سوزانده؛ با مسئولان قضایی تماس گرفته و مشکلات موجود را مشاهده کنند.[52] خداوند ان شاءالله گوش شنوا به مسئولین ما عطا بفرماید.[53]

فضای مجازی و بلوغ زودرس جنسی!

بلوغ زودرس پسران و دختران محصول فضای مجازی است این آسیب اجتماعی از جمله مهمترین  مشکلات ناشی از افراط کودکان و نوجوانان در استفاده از فضای مجازی است و خویشتن‌داری تنها راه مقابله با فضای مجازی نیست؛ بلکه مسئولان باید به فکر اصلاح این فضا باشند. در جای دیگری نیز مشاهده کردم که یکی از مسئولین برنامه‌های مرتبط با جوانان و نوجوانان، از بلوغ زودرس پسران و دختران در ۱۰ یا ۱۱ سالگی خبر داد که محصول همین فضای مجازی است.[54]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت یقیناً جلوی مفاسد فضای مجازی باید گرفته شود[55]و ضروری است دلسوزی بیشتری نسبت به فضای مجازی وجود داشته باشد؛ زیرا سرنوشت جامعه و جوانان با آن گره خورده است[56]، لیکن دلسوزی قوی و جدی در خصوص مبارزه با مفاسد شبکه‌های مجازی دیده نمی‌شود[57].

در حالی که فضای مجازی دغدغه جدی رهبری است و اگر دیگران نیز به این اندازه در مورد فضای مجازی دغدغه داشتند و جدی عمل می‌کردند آسیب‌های کم تری را شاهد بودیم.[58]

لذا انتظار این است که در کنار همه مسئولان نهادهای قضایی، رئیس‌جمهور برای مشکلات «فضای مجازی»تدبیری داشته باشد؛[59]متأسفانه برخی وزرا گفته بودند مفاسد ناشی از فضای مجازی 7 درصد است که نشان می‌دهد یا فضای مجازی را ندیدند و یا می‌خواهند آن را توجیه کنند.[60]

البته قرار است ظرفیت پهنای باند شبکۀ اجتماعی تلگرام به شبکه ملی اطلاعات منتقل شود و به این وسیله مفاسدی که در فضای مجازی وجود دارد از بین برود که دولت به این موضوع علاقه دارد اما دلسوزی واقعی در این زمینه مشاهده نمی‌شود.[61]

با این تفاسیر باید کاری انجام شود که فشارها از سوی علما و حوزه ودانشگاه و مردم و مقامات بیشتر شود؛ در صحبت های خود از رئیس جمهور نام بردم که باید انگیزه لازم برای ورود به این مسأله ایجاد شود ، البته باید به این نکته نیز توجه کنیم که چرا این انگیزه وجود ندارد که باید ریشه‌یابی کرد و دلایل آنها را نیز بررسی کنیم.[62]

بی تردید کسانی که در این عرصه فعالیت مثبت دارند قطعاً ذخیره یوم‌المعاد خویش را تجمیع می‌کنند؛ متاسفانه شورای فضای مجازی نیز چندان دلسوزانه در این عرصه کار نمی‌کند که امیدواریم که در این عرصه کار جدی تری انجام دهند.[63]

منابع:

[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دومین انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه ؛ دارالقرآن علامه طباطبایی(ره)؛20 /8/1395.
[2] همان.
[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با معاون اجتماعی قوه قضائیه؛28/5/1395.
[4] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/10/1395.
[5] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از کارکنان وزارت دفاع و جمعی از پاسداران لشکر 17علی بن ابیطالب (ع)؛29/7/1395.
[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛15/10/1395.
[7]   بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس،22/9/1395.
[8] همان.
[9]  همان.
[10] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در نشست با نماينده ولي فقيه در خراسان جنوبي؛17/9/1395.
[11] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای هیئت مدیره مجمع خیّرین کشور؛6/9/1395.
[12] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای برگزاری سومین همایش فضای مجازی؛15/10/1395.
[13] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با معاون اجتماعی قوه قضائیه؛28/5/1395.
[14] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دومین انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه ؛ دارالقرآن علامه طباطبایی(ره)؛20 /8/1395.
[15] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای هیئت مدیره مجمع خیّرین کشور؛6/9/1395.
[16] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نماينده ولي فقيه در خراسان جنوبي؛17/9/1395.
[17]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای برگزاری سومین همایش فضای مجازی؛15/10/1395.
[18] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی؛2/2/1395.
[19] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، در دیدار اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی ؛ مدرسه امام سجاد(ع)؛22/9/1395.
[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات؛2/6/1395.
[21] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی؛30/3/1395.
[22] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مراسم آغاز سال تحصیلی حوزه های علمیه ؛ مدرسه علمیه فیضیه قم؛13/6/1395.
[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی؛30/3/1395.
[24] همان.
[25] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات؛2/6/1395.
[26] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نماينده ولي فقيه در خراسان جنوبي؛17/9/1395.
[27] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، در دیدار اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی ؛ مدرسه امام سجاد(ع)؛22/9/1395.
[28] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در  دیدار اعضای دفتر همکاری های حوزه و آموزش و پرورش؛15/2/1393.
[29] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نماينده ولي فقيه در خراسان جنوبي؛17/9/1395.
[30]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس،22/9/1395.
[31] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛19/8/1395.
[32] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی؛30/3/1395.
[33] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/10/1395.
[34]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با معاون اجتماعی قوه قضائیه؛28/5/1395.
[35] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/10/1395.
[36] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی؛2/2/1395.
[37] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی؛30/3/1395.
[38] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی؛30/3/1395.
[39] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛20/10/1395.
[40] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی؛30/3/1395.
[41] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس،22/9/1395.
[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دومین انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه ؛ دارالقرآن علامه طباطبایی(ره)؛20 /8/1395.
[43] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛15/10/1395.
[44] همان.
[45] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/10/1395.
[46] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای برگزاری سومین همایش فضای مجازی؛15/10/1395.
[47] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دومین انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه ؛ دارالقرآن علامه طباطبایی(ره)؛20 /8/1395.
[48] همان.
[49] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/10/1395.
[50] همان.
[51] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای برگزاری سومین همایش فضای مجازی؛15/10/1395.
[52] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/10/1395.
[53] همان.
[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای برگزاری سومین همایش فضای مجازی؛15/10/1395.
[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دومین انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه ؛ دارالقرآن علامه طباطبایی(ره)؛20 /8/1395.
[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/10/1395.
[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دومین انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه ؛ دارالقرآن علامه طباطبایی(ره)؛20 /8/1395.
[58] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار در دیدار دادستان کل کشور؛14/10/1395.
[59]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی،درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛15/10/1395.
[60] همان.
[61] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دومین انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه ؛ دارالقرآن علامه طباطبایی(ره)؛20 /8/1395.
[62] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای برگزاری سومین همایش فضای مجازی؛15/10/1395.
[63] همان.
.....................
پایان پیام/ 167