به گزارش خبرگزاری بین‌المللی اهل بیت(ع) ـ ابنا ـ کشور سوریه امروزی را باید بخشی از سرزمین شامات در ۱۴ قرن اسلامی دانست.
منطقه «شامات» اصطلاحی تاریخی جغرافیایی است که شامل منطقه‌ای گسترده در جنوب غرب آسیا که از شمال به رشته‌کوه‌های توروس، از جنوب به صحرای عرب، از خاور به میانرودان و از باختر به دریای مدیترانه محدود است. این سرزمین به چندین کشور به نام‌های سوریه، اردن، فلسطین، لبنان و قبرس تقسیم شد و بخش‌های از آن نیز به کشورهای مختلف مانند عراق، ترکیه و مصر ملحق شده است. در این نوشتار حضور شیعه در بخشی از سرزمین شامات مورد نظر است که امروزه به عنوان «کشور سوریه» شناخته می شود. اگر چه بنابر ضرورت، نگاهی به دیگر سرزمین‌ها نیز خواهیم داشت.
گام‌های نخستین شیعه
در دیدگاه برخی از مورخین، گام‌های نخستین حضور شیعیان در سرزمین شام را می‌توان در هنگام تبعید ابوذر غفاری، در سال‌های ۲۸ تا ۳۰ هجری دانست؛ اگر چه این حضور یا تأثیرپذیری جدی آن در گسترش شیعه، مورد انتقاد برخی از مورخان قرار گرفته است. در هر حال اسناد تاریخی حضور شخصیت‌هایی مانند مالک اشتر نخعی، ثابت بن قیس همدانی، کمیل بن زیاد نخعی، زید بن صوحان، صعصعه بن صوحان، جندب بن زهیر غامدی، حبیب بن کعب ازدی، عروه بن جعد و عمرو بن حمق خزاعی نیز به عنوان تبعیدی‌های دیگر به سرزمین شام در دوران حکومت عثمان را نیز از وقایع مهم این سرزمین برشمرده‌اند.
همچنین در همین دوران می‌توان از حضور جناب سلمان فارسی و عبدالله بن مسعود در سواحل شام – که امروز به عنوان ساحل کشور مصر شناخته می‌شود نیز نشانه‌هایی یافت. حضوری که با هدف مرزبانی و جنگ با رومیان بوده است، اما به نظر می‌رسد این حضور هیچگاه تبدیل به تشکیل گروهی «متشکل از شیعیان» در این منطقه نشده است؛ اگر چه نمی‌توان تأثیرات فرهنگی حضور این افراد و اثرات بلندمدت آن را نادیده گرفت.
در ضمن اگر بدانیم در دوران حاکمیت خلیفه اول و دوم، گروه بزرگی از صحابه برای تبلیغ دین و آموزش قرآن به این منطقه اعزام شده‌اند، می‌توان تصور کرد که تأثیر این گروه از تبعیدیان یا مهاجران شیعه، نمی‌تواند قابل توجه باشد. به این تعداد از مبلغان اعزامی، باید لیست افرادی را افزود که در فتح شام حضور داشته و پس از فتح این منطقه در آن ساکن شدند. برخی منابع مانند «طبقات ابن سعد» تعداد صحابه‌ای که بعد از فتح شام در این منطقه حضور داشتند را ۱۱۳ نفر اعلام کرده‌اند که از این تعداد، حدود ۷۰ نفر از اصحاب بدر بوده‌اند.
در برخی از اسناد نیز از حضور برخی شیعیان در وقایع مختلف مانند حضور اسرای کربلا در این سرزمین و اعتراض آنان به یزید نیز سخن به میان آمده است؛ اما وضعیت خاص شام به گونه‌ای نبوده که شیعیان در این سرزمین دارای تشکل یا گروه مشخص باشند تا بتوان از آنان به عنوان «گروه شیعیان» نام برد.
حمدانی‌های یمنی، نخستین شیعیان سوری
اهالی یمن، برای اولین بار، توسط امیرمومنان(ع)، با اسلام آشنا شدند. جریان‌های مختلف تاریخی که در این مجال امکان بیان آن‌ها نیست، زمینه مهاجرت گروه‌های مختلفی از طوایف یمن را به مناطق سرزمین‌های اسلامی فراهم کرد. گروهی از این طوایف یمنی، به شهر تازه ساخته شده کوفه مهاجرت کردند و بخش زیادی از آن را به خود اختصاص دادند.
برخی از اسناد خطی تاریخ کوفه، میزان این افراد را یک هفتم می‌دانند و اگر بدانیم که کوفه در زمان اوج خویش، حدود سیصد هزار جمعیت داشته است، می‌توان تصور کرد که چه تعداد از اهالی قبیله حمدان در این شهر حضور داشتند. «ابن مزاحم» نیز در کتاب «وقعه الصفین» می‌گوید: «حمدانیان بیشترین نفرات را در این شهر به خود اختصاص داده و «بنی اسد» در رتبه بعد از آنان قرار داشتند. در هر حال در تاریخ علاوه بر تاکید حضور حمدانی‌ها در جنگ‌های امیرالمومنین(ع)، از حمایت ویژه این گروه از امام حسن(ع) همچنین از اسامی تعدادی از شهدای کربلا که از قبیله حمدان بودند، سخن به میان آمده است.
ضعف شیعیان در ماجراهای مختلف تاریخی مانند موضوع حکمیت، صلح امام حسن(ع)، همچنین فاجعه کربلا، در ظاهر منجر به تضعیف شیعه در سرزمین حجاز شد و همین موضوعات منجر به خروج شیعیان یمنی از این شهرها و مهاجرت به مناطق مختلف اسلامی شد. در این مهاجرت، گروهی از اهالی حمدان، به یمن بازگشتند و زمینه‌ساز حضور شیعیان یمنی و فرقه زیدیه در این منطقه شدند. گروهی نیز به سرزمین شام رفتند و بی آنکه هویت شیعی را از دست دهند، اگر چه ناچار به مخفی کردن آن بودند، به حمدانیان شام پیوستند.
ریشه حضور حمدانیان یمنی در سرزمین شام را باید در حدود سال ۱۳ قمری جستجو کرد، زمانی که گروهی از آنان به نزد ابوبکر آمدند و او، آن‌ها را برای پشتیبانی از سپاه اسلام در هنگام فتح شام به این سرزمین فرستاد. استقرار این گروه در این منطقه، به گونه‌ای توسعه یافت که سال‌ها بعد، یکی از افراد این گروه به نام «حمره بن مالک حمدانی» را به عنوان امیر حمدانیان اردن منصوب کرد.
حمص، مکان استقرار مهاجران حمدانی
اگر چه حمدانی‌هایی که از کوفه مهاجرت به مناطق مختلفی مهاجرت کردند؛ اما در میان منابع تاریخی، نشانه‌های روشنی از مکان استقرار این گروه‌ها به دست نمی‌آید، ولی در برخی از منابع، نشانه‌هایی از حضور تعداد زیادی از افراد قبیله حمدان در شهر حمص در زمان خلافت عبدالملک مروان به دست می‌آید.
دشمنی روشن بنی‌امیه با اهل‌بیت(ع) و همچنین استقرار آن‌ها در نزدیک به یکصد سال در این منطقه امکان هر گونه بروز و ظهور شیعه را از بین برده است. بعد از آن نیز بنی‌عباس، تقریبا همان رویه را برای مقابله با شیعیان ادامه دادند، پس طبیعی است که تاریخ شیعه در این منطقه، در حد دو قرن در تاریخ مفقود شده باشد، اما اگر بدانیم همین سرزمین، سال‌ها بعد شاهد تشکیل حکومت‌های شیعی بوده، می‌توان تصور کرد که شیعه، با تمامی این فشارها، هیچ گاه در این سرزمین از بین نرفته است. دلیل دیگر بر این مدعا این است که در طول قرون اول و دوم اسلامی، مزارات و بارگاه‌های شیعی متعددی در این کشور ایجاد، حفظ و توسعه یافته است که بسیار از آنان هم اکنون در این سرزمین وجود دارند.
در بخش‌های دیگر این نوشتار به بررسی سیر تشکیل حکومت شیعیان در سرزمین شام و سوریه می‌پردازیم.
ادامه دارد...
سید علی اصغر حسینی/ ابنا
................................
پایان پیام
