به گزارش خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا ـ کشور سوریه که در سالهای نخستین اسلام به عنوان بخشی از سرزمین شامات شناخته می‌شد، به مدت حدود ۲۰۰ سال به عنوان پایگاه امویان و مرکز مبارزه با شیعیان شناخته می‌شد. در دوران عباسیان نیز شیعیان این سرزمین از تعرض بنی‌عباس دور نبودند. اما پس از بین رفتن بنی‌امیه و تضعیف حکومت بنی‌عباس، اولین حکومت‌های شیعی در این سرزمین تشکیل شد. حکومت‌هایی که باید آنها را حکومت‌های منطقه‌ای و طوایفی دانست که براساس دوران قوت و ضعف خود، هر کدام بر بخش‌هایی از این منطقه حاکمیت داشتند.
سرزمین شامات، در طول تاریخ خود، شاهد تشکیل حکومت‌هایی شیعه بوده که از یک سو با رقبای داخلی خود، مشغول نبرد بوده و از سوی دیگر با دشمنان خارجی از جمله رومیان در حال جنگ بوده‌اند. این حکومت‌ها، در کنار این نبردها، توانسته‌اند تاثیرات شاخصی در فرهنگ و تمدن اسلامی و شیعی برجای گذراند.
دولت تنوخیان
دولت تنوخیان، اولین گروه از شیعیان بودند که براساس برخی از منابع، اولین حکومت شیعی در بخش‌هایی از سوریه امروزی را تشکیل دادند. تمرکز این دولت بر مناطقی مانند لاذقیه و جبله بود که در طول سالهای ۲۴۹ تا ۳۶۴ قمری به مدت ۱۱۵ سال بر این مناطق حکومت کردند.
به دلایل زیادی، اطلاعات زیادی از حکومت تنوخیان در دست نیست و به نظر می‌رسد علاوه بر اندک اطلاعات باقی مانده در منابع تاریخی، مهمترین عامل در حفظ نام امیران تنوخ را در اشعار «متّنبی»، شاعر معروف آن دوران دانست.
قضاعه اوّلین عرب‌هایی بودند که به شام وارد شدند و از این جهت که در شام اقامت کردند، تنوخ نامیده شدند، زیرا تنوخ به معنای اقامت در مکانی خاص است. قبیله تنوخ از قبایل عربی هستند که ویژگی‌های برجسته در حسب و مناقب را دارند و برخی از مورخان، آنها را از حیث مفاخر و ادب ستوده‌اند.در میان این افراد خطیبان و شاعران فراوان، اجداد ابوالعلاء معرّی و نیاکان بنی فصیص امراء قنسرین و پایه‌گذاران حقیقی دولت تنوخیان بودند.
بدون توجه به اختلافات تاریخی در تاریخ تنوخیان، می‌توان به اجمال گفت که: یوسف بن ابراهیم تنوخی، معروف به فصیص در سال ۲۴۹ هجری به عنوان والی از جانب ابوالسّاج اشروسنی به لاذقیه آمد که این منصب به پاداش نبرد او با قبایل کلبی بود. پس از درگذشت یوسف الفصیص دولت تنوخیان دچار آشفتگی شد، امارت از دست فرزندان او خارج گردید.
سوگ سروده‌ها یا مدایح متّنبی، شاعر معروف عرب، در ماندن نام برخی از امیران در تاریخ تاثیر موثر بوده است. این اسامی عبارتند از «محمد بن اسحق» که در ایام اقامت متنبی در لاذقیه درگذشت و این شاعر در سوگ او، چهار قصیده سرود. «حسین بن اسحق» که برادر محمد بود نیز در اشعار این شاعر مورد ستایش قرار گرفته است و در اشعار او سه قصیده در مدح وی، یافت می‌شود. جالب آن است که درباره زندگانی و سیره حسین بن اسحق و تاریخ وفات او هیچ گونه اطّلاعاتی در دست نداریم و اگر این قصیده‌های متّنبی نبود نام او از تاریخ حذف شده بود. «علی بن ابراهیم بن یوسف الفصیص» معروف به ابوالحسین آخرین امیر خاندان تنوخی بود که تنها با اشعار «متّنبی» نام او و برخی از حوادث زندگی او در تاریخ مانده است. این حکومت در نبردهایی که با رومیان داشتند، از بین رفتند. اما نام افرادی از این خاندان در طول تاریخ ماندگار شد.
حضور آل‌حمدان در شام
حمدانیان، سلسله کوتاهی از امرای شیعی بودند که توانستند با استفاده از ضعف دولت عباسی و تقریبا همزمان با حکومت متوکل عباسی در بخش‌هایی از شمال سوریه امروزی به حکومت برسند. اگر چه مرکز حکومت آل‌حمدان در موصل بود، اما بدون شک حوزه نفود آنان در حلب امروزی نیز توسعه داشته و براساس برخی اسناد، در سال ۳۳۳ هجری قمری، سیف‌الدوله حمدانی موفق شد شهرهای حلب، حمص و دمشق را به حاکمیت خود، ملحق کند. همچنین می‌توان گفت که آنان که به عنوان گروهی از شیعیان در این منطقه حکومت داشتند، خاندان بنی‌حمدان، تقریبا بر کل منطقه شامات، یعنی کشورهای فلسطین، قبرس، سوریه، اردن و بخش‌هایی از عراق امروزین حکومت داشته‌اند.
این نکته را باید دانست که قرن چهارم هجری، در منابع تاریخی به عنوان قرنِ رشد علوم عقلی و ادبیات همچنین دوران خردورزی شناخته می‌شود. در همین دوران بود که در ایران بزرگانی همچون ابن‌سینا، فردوسی، خیام و ناصر خسرو زندگی می‌کردند و در منطقه شامات نیز، این عصر که به عنوان دوران جهش تمدنی اسلام شناخته می‌شود، همزمان با عصر حمدانی شکل گرفت. حکومت آل‌حمدان، در کنار همه جنگ‌های خارجی که با عنوان جنگ‌های صلیبی در تاریخ شناخته می‌شوند و با هدف دور کردن رومیان از سرزمین اسلامی انجام می‌شد همچنین جنگ‌های داخلی که با گروه‌های مختلف در این سرزمین انجام شد، توانست کارنامه درخشان فرهنگی و علمی کم‌نظیر از خود به یادگار بگذارد.
این حکومت شیعی، اگر چه توان سرنگونی حکومت عباسی را داشت، اما به دلایلی این کار را نکرد که داشتن روحیه تسامح دینی همچنین ضرورت مقابله با حملات رومیان به سرزمین‌های مقدس اسلامی از جمله فلسطین، بخشی از دلایل آن می‌تواند باشد.
یکی از ویژگی‌های امیران آل‌حمدان، شاعر بودن همگی آنان بوده و همین روحیه باعث شده بود که مجموعه‌ای از عالمان و شعرا در دربار آل‌حمدان زندگی کنند. مورخان حضور دانشمندان و ادیبان در دربار سیف‌الدوله حمدانی را بی‌نظیر نگاشته‌اند که گفته شده: پس از هارون الرشید، دربار هیچ حاکم و زمامداری به اندازه دربار سیف‌الدوله، محل رفت و آمد دانشمندان و ادیبان نبوده است. اگر چه این جمله، قطعا غلوآمیز است اما نگارش کتاب «یتیمه الدهر» حاوی اسامی زندگی نامه، آثار و اشعار شاعران دربار سیف الدوله حمدانی توسط «ثعالبی» نمایانگر تعداد فراوان این افراد باشد. همچنین حضور افرادی مانند ابونصر فارابی، ابوبکر خوارزمی، قاضی ابوالحسن جرجانی، ابن خالویه ابوالطیب مُتنَبی، ابوفِراس حَمدانی و تالیفات فراوان آنان، از نشانه‌های دیگر توجه خاندان آل‌حمدان به فرهنگ و ادبیات است.
با مرگ سیف‌الدوله حمدانی در سال ۳۵۶ هجری حکومت حمدانیان به ضعف گرایید و سرانجام این دولت در سال ۳۹۲ هجری از بین رفت. در بخش‌های دیگر این نوشتار تشکیل حکومت شیعی آل‌عمار در سرزمین شام مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
...ادامه دارد...
سید علی اصغر حسینی/ ابنا
........................
پایان پیام
