خبرگزاری بین المللی اهل بیت(ع)-ابنا: علم، چراغ راه سعادت، و دانش، گرانبهاترین میراث بشری است که انسان را از ظلمات جهل و گمراهی میرهاند. در جهانبینی اسلامی، کسب علم از والاترین عبادات شمرده شده و جویندگان دانش، جایگاهی رفیع دارند. اما آیا هر علمی، به خودی خود، مایه رستگاری است؟ آیا صرف دانستن، برای کمال و پیشرفت کافی است؟ پاسخ این پرسشها را میتوان در کلام گهربار امیرالمؤمنین علی (ع) یافت که فرمودند: «الْعِلْمُ مَقْرُونٌ بِالْعَمَلِ، فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ؛ وَ الْعِلْمُ یَهْتِفُ بِالْعَمَلِ، فَإِنْ أَجَابَهُ، وَ إِلَّا ارْتَحَلَ عَنْه»(1)(علم را با عمل همراه باید ساخت، و آن که آموخت به کار بایدش پرداخت، و علم عمل را خواند اگر پاسخ داد، و گرنه روی از او بگرداند.)
اهمیت حدیث شریف:
این حدیث شریف، به شکلی رسا و عمیق، بر پیوند ناگسستنی و ارگانیک علم و عمل تأکید میکند. امیرالمومنین (ع) علم را نه تنها همراه و بلکه "هاتف" (فراخواننده) عمل میدانند؛ گویی علم، وجود خود را در عمل میجوید و بدون تحقق یافتن در عرصه عمل، به سرعت رنگ باخته و رخت برمیبندد. این کلام حکیمانه، هشداری جدی است برای آنان که علم را صرفاً در حد دانستن و انباشتن اطلاعات محدود میکنند و از به کار بستن آن در مسیر رشد و کمال غافل میمانند.
ابعاد مختلف پیوند علم و عمل و تأکیدات قرآنی:
1. علم و عمل: دو بال پرواز به سوی سعادت
از منظر اسلام، علم بدون عمل مانند درخت بیثمر و عمل بدون علم مانند حرکتی کور و بیهدف است. هر دو برای رسیدن به کمال و سعادت ضروری هستند. حدیث امیرالمومنین علی (ع) این دو را "مقرون" (قرین یکدیگر) میداند.
2. ارزش علم نافع (علم توأم با عمل)
قرآن کریم نه تنها به علم بها میدهد، بلکه به علمی که انسان را به سمت عمل صالح سوق دهد، اهمیت ویژه قائل است.
﴿إِنَّمَا یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ﴾ (2)
همانا از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان [حقیقی] از او میترسند.
این آیه، خشیت (ترس آمیخته با تعظیم) از خداوند را به دانشمندان حقیقی نسبت میدهد. دانشمند حقیقی کسی است که علمش، او را به معرفت و شناخت عمیقتری از خداوند و عظمت او رهنمون شود و این معرفت، به خشوع، اطاعت و عمل صالح منجر گردد. علمی که چنین خشیتی را به بار نیاورد و در عمل انسان تأثیری نگذارد، علم حقیقی نیست. پس این آیه نشان میدهد که علم واقعی، خود به خود عملانگیز است و اینجاست که "فمن علم عمل" امام (ع) معنا مییابد.
3. مذمت عالمان بیعمل (علم بدون عمل)
قرآن به شدت کسانی را که علم دارند اما به آن عمل نمیکنند، مذمت میکند و حتی وضعیتی بدتر از جاهلان برایشان قائل است.
﴿مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوهَا کَمَثَلِ الْحِمَارِ یَحْمِلُ أَسْفَارًا ۚ بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ ۚ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ﴾ (3)
مَثَل کسانی که [عمل به] تورات بر آنان تکلیف شد، ولی آن را به دوش نکشیدند، همچون مَثَل الاغی است که کتابهایی [سنگین] را حمل میکند. [چه] بد مَثَلی است برای گروهی که آیات خدا را تکذیب کردند! و خدا گروه ستمکاران را هدایت نمیکند.
این آیه به صراحت و با تشبیهی قوی، عالمان بیعمل را به الاغی که کتاب حمل میکند تشبیه میکند. الاغ از محتوای کتابها بیخبر است و سودی از آنها نمیبرد، تنها سنگینیشان را به دوش میکشد. همینطور عالمی که به علمش عمل نکند، از برکات معنوی آن محروم است و تنها بار مسئولیت آن را بر دوش دارد. این آیه، مصداق بارز جمله "علم یهتف بالعمل... و الا ارتحل عنه" امام (ع) است؛ گویی علم به او ندا داده اما پاسخی نگرفته و لذا از او روی برگردانده و بی فایده گشته است.
4. اهمیت نیت در پیوند علم و عمل
نیت خالص، عامل اصلی پیوند موفق علم و عمل است. علمی که برای خدا و عمل برای رضای او باشد، پایدار و مثمر ثمر است.
﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیُقِیمُوا الصَّلَاةَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاةَ ۚ وَذَٰلِکَ دِینُ الْقَیِّمَةِ﴾ (4)
و فرمان نیافته بودند مگر اینکه خدا را بپرستند، در حالی که در دینداری برای او اخلاص ورزند، حقگرای [و از باطل رویگردان] باشند، و نماز را برپا دارند و زکات بپردازند؛ و این است دین راستین.
این آیه بر اخلاص در عبادت تأکید دارد، که شامل اخلاص در طلب علم و اخلاص در عمل نیز میشود. اگر نیت از کسب علم، تنها ریا، خودنمایی یا منافع دنیوی باشد، چنین علمی به عمل صالح منجر نخواهد شد و آن پیوند مقدس را برقرار نخواهد کرد. علم و عملی که بر پایه اخلاص باشد، پایدار خواهد بود و رخت برنخواهد بست.
5. مسئولیت علم و پیامدهای عدم عمل
هر کس که علمی را میآموزد، مسئولیتی بر دوش او میآید که باید به آن عمل کند، وگرنه عواقب سنگینی خواهد داشت.
﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ * کَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ﴾ (5)
"ای کسانی که ایمان آوردهاید، چرا چیزی میگویید که خود انجام نمیدهید؟! نزد خدا بسیار مورد خشم است که چیزی بگویید که خود انجام نمیدهید."
این آیات به وضوح بیان میکنند که سخن (که میتواند نمادی از علم و آگاهی باشد) بدون عمل، مورد غضب الهی است. این آیات به طور خاص درباره وعدههایی است که عمل نمیشود، اما میتواند به طور کلی به هر دانشی که به کار گرفته نشود، تعمیم یابد. علمی که در ذهن و زبان بماند اما در رفتار نمود نیابد، نه تنها بیفایده است، بلکه مسئولیتآور و مورد نکوهش خداوند است. این همان هشداری است که امام (ع) فرمودند علم "روی از او بگرداند".
حدیث شریف امیرالمؤمنین علی (ع)، گواهی روشن بر یک حقیقت بنیادین در نظام معرفتی و اخلاقی اسلام است: علم و عمل دو روی یک سکهاند و هرگز از یکدیگرجدا نیستند. علم یک موجود زنده و فعال است که همواره عمل را فرا میخواند. اگر ما به این ندا پاسخ دهیم و دانش خود را در زندگی به کار بندیم، علم در وجود ما ریشه دوانده و ما را به سوی کمال رهنمون میشود. اما اگر به آن بیاعتنا باشیم و علم را صرفاً در حد اطلاعات نظری نگه داریم، علم از ما روی گردانده و ما را در دایره جهل مرکب رها خواهد کرد. پس، بیایید با الهام از این کلام نورانی و آموزههای متعالی قرآن، زندگی خود را به گونهای تنظیم کنیم که هر علمی که میآموزیم، چراغ راه عملی صالح گردد و هر عملی که انجام میدهیم، بر مبنای علمی صحیح و نیت خالص باشد. در نهایت، سعادت حقیقی فردی و اجتماعی تنها در پرتو پیوند ناگسستنی علم و عمل محقق خواهد شد.
پی نوشت:
1. حکمت 366 نهج البلاغه
2.سوره فاطر/آیه28
3.سوره جمعه/آیه5
4.سوره بینه/آیه5
5.سوره صف/آیه2-3
بانو ف. دلداری
نظر شما