تربیت فرزند از دیدگاه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)

خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا ـ پی بردن به ارزش و اهمیت هرچیزی مستلزم شناخت حقیقت آن می باشد، زیرا اگر انسان به ارزش واقعی چیزی پی نبرد برای حفظ و نگهداری آن اهتمام نمی ورزد.

بدون تردید بسیاری از پدارن و مادران آن گونه که باید فرزندان خود را نشناخته اند به امر پرورش و تربیت آنها همت نمی گمارند کلاس اول تربیت و آموزش انسان در خانواده است و کودکی دروس اولیه زندگی ر از پدر و مادر و اطرافیانش فرامی گیرد نقش خانواده، به عنوان مهمترین رکن و تاثیر گذار ترین مورد در تربیت فرزندان بسیار برجسته است؛ زیرا رشد و تعالی، فرهنگ پذیری ثبات شخصیت و تعادل روانی انسان، در درون خانواده شکل می گیرد متاسفانه امروزه با ماشینی شدن زندگی فشار های اجتماعی و اقتصادی روال طبیعی و کامل زندگی خانوادگی را برهم زده است غالبا مسائل و مشکلات بیرونی خانواده چنان ذهنی و قلب والدین را مشغول می دارد که گاه از وظیفه خویش در قبال فرزند و حل مسائل درونی خانواده باز می دارد مانند اساس تربیت سالم فرزندان جامعه، بستگی کامل به سلامتی خانواده دارد و سلامتی خانواده مستلزم ارتباط سالم بین اعضای خانواده است.

با توجه به این که جامعه همواره با پشرفت تکنولوژی به صورت موازی در حال پیشرفت است انتظار می رود انسان نیز همگام و هم سو با پیشرفت بشریت و جامع بشری پیشرفت کند؛ این پشرفت ملزوما در صعنت یا پوشاک یا مواد غذایی نیست بلکه در تربیت فرزندانی که از انسان های بالغ به وجود امده است. نقش بسزایی دارد همانگونه که علم در حال بروز نقطه های جدید در هر عرصه است یکی از ارثه های مهم روان شناسی و روان درمانی جامع بشری است از این رو وظیفه ای دانسیتم که طبق روایت معتبر و قابل دسترس عموم ومقاله گرداوری کنیم که هم جامع باشد هم مانع اغیار باشد. باتوجه به ایات و روایت در مورد تربیت فرزندان نیکو خصلت و نیکو بنیاد امید می رود که روزی را ببینم که هیچ کودکی از تربیت ناسالم رنج نبرد. مهمترین وظیفه پدر و مادر در خانواده در تربیت فرزندان مراقبت از نیاز های زیستی محیطی انهاست والدین باید برای فرزندان خود تعیین کنند یک محیط امن وسالم ارائه محیط مناسب انهاست اموزش و تربیت الگو سازی و استقلال از مواردی بود که برا اهمیت نقش والدین در تربیت فرزندان توانستیم اشاره کنیم.
 

تعریف تربیت:

واژه تربیت، مصدر باب تفعیل از ماده «ربی یربو» به معنای رشد بوده و در کتب لغت به معنای رشد دادن استعمال شده اس و در اصطلاح آوردن زمینه برای پرورش استعدادهای درونی هر موجود و به ظهور و فعلیت رسانیدن امکانات بالقوه موجود در درون او را تربیت گفته اند.

ادوار تربیت کودک از نظر پیامبر:

از نظر رسول خدا (صلی علیه و اله و سلم) دوره تربیت کودک به دو دوره پیش از تولد و بعد از تولد تقسیم می شود دوره پیش از تولد که در بردارنده دوره های انتخاب همسر و اداب زناشویی و مراقبت های ایام بارداری مقدمه و زمینه ساز و اساس تربیت کودک در بعدتولد است از این رو مورد تاکید و توصیه فراوان آن حضرت قرار گرفته، مسلمانان و علی الخصوص جوانان به این امر بسیار مورد سفارش قرار گرفته اند (برداشتی از احادیث درباره تربیت کودک مانند جلد ٢١ وسایل الشعیه و جلد ١٠١بحار الانوار و ... .)[۱]

قبل از تولد:

امروزه از لحاظ علمی نقش پدر و مادر در انتقال صفات ظاهری و باطنی که از آن به عنوان (عامل وراثت [۲]) [۳]در تربیت کودک نام می برد، برکسی پوشیده نیست از انجا که فرزندی که در وجود مادر شکل می گیرد از صفات ظاهری و معنوی پدر و مادرش بهره می برد و پدران و به خصوص ماردان اصل و ریشه کودکان به شمار می آید. انتخاب همسرانی مناسب و شایسته می تواند گامی اساسی در تربیت فرزندانی صالح و سالم در اینده به حساب می آید از این رو پیامبر اسلام(ص) ضمن تشویق جوانان به ازدواج، بدانها توصیه می کنند که در انتخاب همسر بیشتر دقت کنند تا قرزندانی صالح و شایسته به ثمر برسانند در حدیثی از رسول خدا روایت شده است که: (بنگر که فرزندت را در کدام رحم قرار می دهی؛ چرا که اصل و ریشه تاثیر گذار است) [۴] ودر حدیثی از از ایشان امده (برای نطفه های خود بهترین رحم ها را انتخاب کنید چرا که زنان قرزندانی همچون بردار و خواهران خود به دنیا می آورند) [۵] ایشان جوانان را از ازدواج در خانواده پست نهی کردند وفرمودند(ایاک وخضراء الدمن قیل: یا رسول الله و ما خضراءالدمن؟ قال: المرءة فی منبت السوء؛ بر حدز باشید از آن گلی که در مزبله روییده گفتند: یا رسول خدا گلی که در مزبله روییده چه گلی است؟ فرمود: زن باجمال که در خانواده پست بزرگ شده است. [۶])[۷]

غذای حلال:

رسول خدا(ص) لقمه حلال را نیز از عوامل بسیار مهم در شکل گیری شخصیت آینده کودک برشمرده اند، گرچه رعایت حلال و حرام در قبل و بعد از ایام بارداری از اهمیت بسیار بیشتری در شکل پذیری شخصیت آینده کودکان برخوردار بوده از این رو مورد تاکید بیشتری قرار گرفته است رسول خدا(ص) درباره می فرمایند: «ولایدخل الجنه من نبت لحمه من السحت النار اولی له؛ داخل بهشت نمی شود کسی که گوشت و پوستش از مال حرام روییده باشد، چنین کسی به اتش دوزخ (شقاوت) شایسته تر است (تا سعادت) »[۸] و در حدیثی دیگر امده که ایشان به عبداله ابن مسعود می فرماید: (ای پسر مسعود حرام مخور، حرام نپوش، از راه حرام زن مگیر و نافرمانی خدا نکن؛ چراکه خداوند به ابلیس می فرماید: با بانگ خویش هرکه را می توانی از جایی برکن (هرچه عده و عده داری جمع کن) و با سوارگان و پیاده گانت برانان حرام خواران بتاز و در اموال و فرزندان انان شریک شو و به انان وعده بده والبته شیطان جز فریب وعده شان نمی دهد) [۹]

رعایت آداب زناشویی:

سپس رسول خدا(ص) بر نقش رعایت اداب زناشویی به عنوان عوامل موثر در سلامت روحی و جسمی کودکان و عاملی در تربیت پذیری انها در آینده اشاره کرده و لزوم رعایت ان تاکیید می ورزیدند. ایشان به نقش حالت ها و زمان ها در بسته شدن نطفه اشاره می کند زوج ها به رعایت ان توصیه می فرمودند: منابع روایی معتبر شیعه و سنی روایت های بسیاری در این بابت رسول خدا(ص) نقل کرده اند.

مراقبت های ایام بارداری:

دوران حمل از سرنوشت سازترین وحساس ترین دوزان زندگی کودک است، دراین دوره شالودۀ سعادت و شقاوت شخص در شکم مادر پی ریزی می شود چنانچه در حدیثتی از رسول خدا(ص) امده که: (السعید من سعد فی بطن امه و الشقی من فی بطن امه؛ فرد خوشبخت در شکم مادرش خوشبخت شده و بدبخت در شکم مادرش بدبخت شده است) [۱۰] از این رو به والدین بخصوص مادران، به توجه و مراقبت بیشتر در این دوره و دوری از گناهان توصیه شده اند.
اهمیت تغذیه در تربیت:

باتوجه به اهمیت تغذیه در این دوره حضرت سفارشاتی را به مادران جوان کرده اند دادن غذایی مثل کندر [۱۱] و به وخرما و ... . . را درشکل گیری برخی از خلقیات و روحیات وبرآمدن برخی صفات شایسته در کودک موثر بیان کردند و به آن توصیه می فرمودند.

بعد از تولد:

درخصوص مراحل تربیت و ویژگی های هر یک روایت متعددی از رسوال خدا(ص) به دست ما رسیده است. رسول خدا(ص) مراحل تربیت کودک را به سه دوره ٧ ساله تقسیم می کنند فرمودند: «الولد سید سبع سنین وعبد سبع سنین وزیز سبع سنین» هفت سال در اول دوران آقایی کودک است، هفت سال دوم دوران اطاعت از مربیان است و هفت سال سوم را دوران وزارت و همکاری است. [۱۲] از نظر رسول خدا(ص) هفت سال اول زندگی فرزند دوران سیادت و سروری کودک است به دین معنا که کودک در هفت سال اغازین زندگی باید در خانواده اقایی و فرماندهی کند. از این رو هرچه می خواهد در صورتی که برای او زیان بار نباشد و در توان پدر و مادر باشد. حتی المقدور باید تامین گردد. این دوره که دوره خود مداری است دورانی است که کودک باید ازاد باشد و مسولیتی متوجه اونشود از این رو در روایت امده که هفت سال اول کودک را برای بازی رها سازید. [۱۳] از نظر ایشان(ص) هفت سال دوم زندگی فرزند دوره اطاعت و فرمانبرداری است. حالت عبودیت و بندگی کودک نسبت به پدر و مادر نتیجه همان اعتمادی است که در هفت سال اغاز زندگی نسبت به ان ها پیدا کرده است. پیدایش این حالت ها در کودک با عنایت به اینکه این ایام دوران تعلیم و تربیت اوست فوق العاده برای سازندگی او اهمیت دارد.

پس از سپری شدن هفت سال دوم زندگی کودک، دوران وزارت او در خانواده فرا می رسد این مرحله مرحله شکوفایی فکری و خود مدیری است. که در این مرحله عواملی چون مشورت و تبادل افکار می تواند در رشد عقلی جوان نقش موثری ایفا کند. این دوره ایجاب می کند که او همانند وزیر خانواده مورد مشورت قرار گیرد و کار هایی که از او برمی آید به وی واگذار گردد تا مسولیت پذیر شود و به دین سان مسولیت خانواده در تعلیم و تربیت کودک به پایان می رسد.

اصل تکریم شخصیت کودک:

از نظر رسول خدا(ص) کودک چون کودک است نباید تحقیر شود و احساس بی ارزشی یا کم ارزشی کند.

هرچند کودک بیشتر محتاج محبت است؛ ولی این بدان معنی نیس که شخصیت کودک نباید محترم شمرده نشود. کودکی که با ارزش قلمداد می شود و شخصیت او محترم شمرده می شود به احساس خود ارزشمندی دست می آید و کسی که برای خود ارزش قائل باشد خود را به زشتی ها آلوده نمی سازد چرا که «من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمصیه: کسی که برای خود ارزش قائل شود خود را به واسطه گناه خوار نمی سازد» [۱۴] کرامت نفس محور و اساس اخلاق و تربیت اسلامی است و مهم ترین راه ان تکریم انسان در دوران کودکی است یکی از مهم ترین نکاتی که در تکریم شخصیت کودک باید مورد توجه قرار می گیرد جدی گرفتن احساسات کودک در هفت سال نخست زندگی است.

منابع

قرآن کریم

١. دکتر اسپاک، مشاکل الآباء فی تربیة الابناء، ص ٤٤، مؤسسة العربیة للدراسة و النشر، ١٩٨٠ م، چاپ سوم

٢. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، دار الکتب الاسلامیه، تهران طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، انتشارات شریف رضی ٣.

٤. نهج البلاغه، خ، ١٩٢ ترجمه محمد دشتی، انتشارات لقمان، قم، ١٣٧٩

٥. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم

٦. صحیح مسلم، ج، ٤ ص. ١١٧

٧. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم

٨. الهندی، علاءالدین، کنزالعمال، موسسه الرساله

٩. دکتر زین عباس عماره، اضواء علی النفس البشریة، ص، ٣٠٢ بیروت، دارالثقافة، چاپ اول، ١٤٠٧ق. . همان

١٠. ورام بن ابی فراس، مجموعه ورام، ج، ٢ ص؛ ١١٥ مکتبۀ الفقیه، ایران

١١. ابن ابی الدنیا: "کتاب العیال"، ج ١، ص؛ ١٧٣ دار ابن القیم، دمشق، بیتا

١٢. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج، ٦ ص ٥١، دارالکتاب الاسلامیه، تهران، ١٤١٣ق

١٣. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، انتشارات دار الحدیث، قم

١٤. شیخ صدوق، علل الشرایع، مکتبه الداوری، ایران، قم

پی نوشت ها:

[۱] بحار الانوار جلد ١٠١ وسایل الشعیه جلد ٢١

[۲] کلمه وراثت در ابتدا در زمینه وسیع تری مورد استفاده قرار میگرفت؛ چر که مرز میان صفات اکتسابی و صفات ژنتیکی به درستی مشخص نبوده این دو تعریف تنها در اواخر قرن نوزدهم از هم جدا شدند

[۳] طبق قوانین وارثت، جانداران دیپلویید (همچون انسان)، برای هرصفت خود، ٢ آلل دارند که یکی از آن ها را از پدر و دیگری از مادرش دریاقت کردند. درصورتی که این دو آلل یکسان باشند، فرد از نظر آن ژن هموزیگوت است در این صورت فنوتیپ فرد میتواند چندین حالت داشته باشد به طور مثال اگر یکی از آلل ها آلل غالب باشد (یعنی خود را بطور کامل بروز دهد) و دیگری مغلوب باشد (اثری از خود ظاهر نکند) فنوتیپ فرد مربوط به آلل غالب خواهد به طور مثال، فردی که یک آلل (آ) و یک آلل (او) برای گروه خونی دارد، فنوتیپ گروه خونی (آ) را خواهد داشت؛ چرا که آلل (او) نسبت به (آ) مغلوب است و بروز نمیکند.

[۴] متقی هندی، علی بن حسام، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال ج ١٦ص ٢٩٦

[۵] عوالی اللئالی چ ١ ص ٢٥٩

[۶] شیخ صدوق محمد بن محمد من لا یحضره الفقیه جلد٣ ص ٣٩١

[۷] کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، جلد ٥ ص ٣٣٢

[۸] ابن ابی فراس، ورام، مجموعه ورام ج ١ ص ٦١

[۹] تاریخ طبرسی حسن بن فضل مکارم الاخلاق ص ٤٥٣

[۱۰] طبرانی سلینان بن احمد معجم الاوسط ج ٣ ص ١٠٧ تحقیق قسم التحقیق بدار الحرمین دارالحرمین للطباعه و التشر ١٩٩٥

[۱۱] اصول کافی جلد٦ص ٢٣

[۱۲] وسایل الشعیه جلد ٢١ ص ٤٧٦

[۱۳] وسایل الشعیه جلد ٢١ ص ٤٧٣ و ٤٧٥

[۱۴] مستدرک الوسایل ج ١١ص ٣٣٩