غرور و کبر در پرتو آموزه‌های قرآن

خبرگزاری بین المللی اهل بیت(ع)_ابنا: در آموزه‌های اسلامی، مفاهیم اخلاقی مانند غرور، کبر و خودپسندی به عنوان موانع جدی در مسیر کمال انسانی مورد توجه قرار گرفته‌اند. این صفات منفی نه تنها روابط اجتماعی را مختل می‌کنند، بلکه مانع نزدیکی انسان به خداوند می‌شوند. قرآن کریم به عنوان منبع اصلی هدایت، در آیات متعددی به این موضوعات پرداخته است. یکی از برجسته‌ترین این آیات، آیه ۳۷ سوره اسراء است که می‌فرماید: «وَ لاَ تَمْشِ فِی الأَرْضِ مَرَحًا إِنَّکَ لَن تَخْرِقَ الأَرْضَ وَ لَن تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولًا». این آیه به طور مستقیم انسان را از راه رفتن با غرور و تکبر بر روی زمین نهی می‌کند و یادآوری می‌کند که هیچ انسانی نمی‌تواند زمین را بشکافد یا به بلندی کوه‌ها برسد، که این نشان‌دهنده محدودیت‌های ذاتی بشر در برابر عظمت الهی است.

در این مقاله، با تمرکز بر این آیه و تفسیرهای علامه طباطبایی در کتاب ارزشمند «المیزان»، به بررسی مفاهیم غرور، کبر و خودپسندی می‌پردازیم. هدف، نشان دادن چگونگی ارتباط این صفات با رفتار روزمره انسان و هشدارهای قرآن در مورد عواقب آن‌هاست. علامه طباطبایی، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مفسران شیعه، تفسیر عمیقی از این آیه ارائه داده که بر پایه لغت‌شناسی، فلسفه اخلاقی و روان‌شناختی استوار است.

 مفهوم غرور و کبر در اسلام

غرور و کبر، دو مفهوم نزدیک به هم هستند که اغلب با خودپسندی همراه می‌شوند. غرور به معنای شادی بیش از حد و زیاده‌روی در آن است که منجر به خودبزرگ‌بینی می‌شود. کبر نیز تکبر و برتری‌جویی نسبت به دیگران است، که ریشه در خیال‌پردازی فرد از فضیلت‌های خیالی خود دارد. خودپسندی، به عنوان جنبه‌ای از این دو، فرد را به تحسین بی‌جا از خود وامی‌دارد و او را از دیدن عیوب خویش بازمی‌دارد.

در آموزه‌های اسلامی، این صفات از رذایل اخلاقی عمده به شمار می‌روند. پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند: «کبر، رد حقیقت و تحقیر مردم است» (نهج الفصاحه). این صفات نه تنها فرد را از تواضع دور می‌کنند، بلکه جامعه را به سمت نابرابری و درگیری سوق می‌دهند. غرور اغلب با موفقیت‌های مادی یا اجتماعی همراه است، اما قرآن هشدار می‌دهد که این موفقیت‌ها گذرا هستند و نباید منجر به فراموشی جایگاه واقعی انسان شوند.

تحلیل آیه ۳۷ سوره اسراء بر اساس تفسیر المیزان

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، به تفصیل به کلمه «مرح» در این آیه پرداخته و آن را کلیدی برای درک مفهوم غرور می‌داند. ایشان می‌فرماید: «کلمه مرح به معنای شدت خوشحالی، و زیاده روی در آن است». بنا بر این تفسیر، آیه به انسان هشدار می‌دهد که روی خود را از در تکبر از مردم برنگرداند و در زمین چون کسانی که بسیار خوشحالند راه نرود، زیرا خداوند کسانی را که دستخوش خیال و کبر هستند دوست ندارد. علامه توضیح می‌دهد که اگر کبر را «خیلاء» می‌نامند، به این دلیل است که فرد متکبر خود را بزرگ خیال می‌کند و چون فضیلتی برای خود خیال می‌کند، زیاد فخر می‌فروشد.

در بخش دیگری از تفسیر، علامه طباطبایی می‌فرماید: «کلمه: مرح به طوری که گفته‌اند به معنای برای باطل، زیاد خوشحالی کردن است، و شاید قید باطل برای این باشد که بفهماند خوشحالی بیرون از حد اعتدال مرح است، زیرا خوشحالی به حق آن است که از باب شکر خدا در برابر نعمتی از نعمت‌های او صورت گیرد، و چنین خوشحالی هرگز از حد اعتدال تجاوز نمی‌کند، و اما اگر به حدی شدت یافت که عقل را سبک نموده و آثار سبکی عقل در افعال، گفته‌ها، نشست و برخاستنش و مخصوصا در راه رفتنش نمودار شد چنین فرحی، فرح به باطل است».

این تفسیر نشان می‌دهد که غرور واقعی زمانی رخ می‌دهد که شادی از حد اعتدال خارج شود و به باطل گرایش یابد. علامه تأکید می‌کند که جمله «لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً» نهی از این است که انسان به خاطر تکبر، خود را بیش از آنچه هست بزرگ بداند. دلیل تمرکز بر «راه رفتن با مرح» این است که اثر همه انحراف‌های اخلاقی در راه رفتن بیشتر نمودار می‌شود. این تحلیل، غرور را نه تنها یک احساس درونی، بلکه یک رفتار بیرونی می‌داند که در حرکات و اعمال فرد آشکار می‌گردد.

از دیدگاه علامه، خودپسندی ریشه در این خیال‌پردازی دارد که فرد خود را برتر از دیگران می‌بیند، در حالی که آیه با یادآوری محدودیت‌های انسانی – مانند ناتوانی در شکافتن زمین یا رسیدن به بلندی کوه‌ها – این خیال را باطل می‌کند. این بخش از آیه، انسان را به تواضع دعوت می‌کند و نشان می‌دهد که غرور یا توهمی بیش نیست.

 عواقب غرور، کبر و خودپسندی

غرور و کبر نه تنها فرد را از خداوند دور می‌کنند، بلکه روابط اجتماعی را نیز مختل می‌سازند. در تاریخ اسلام، نمونه‌هایی مانند فرعون و ابولهب نشان‌دهنده عواقب این صفات هستند که منجر به هلاکت شدند. از منظر روان‌شناختی مدرن، این صفات می‌توانند به اختلالاتی مانند نارسیسیسم منجر شوند، که فرد را از همدلی با دیگران بازمی‌دارد.

در جامعه معاصر، خودپسندی اغلب در شبکه‌های اجتماعی و رقابت‌های مادی دیده می‌شود، جایی که افراد با نمایش ثروت یا موفقیت، غرور خود را بروز می‌دهند. اما قرآن با این آیه، یادآوری می‌کند که این رفتارها بی‌فایده‌اند و انسان را به جایگاه واقعی‌اش بازمی‌گرداند.

 
نتیجه‌گیری

غرور، کبر و خودپسندی، صفاتی هستند که قرآن به شدت از آن‌ها نهی می‌کند، زیرا مانع رشد معنوی می‌شوند. آیه ۳۷ سوره اسراء، با تفسیر عمیق علامه طباطبایی در المیزان، نشان می‌دهد که این صفات ریشه در شادی باطل و خیال‌پردازی دارند. علامه تأکید می‌کند که خوشحالی حقیقی، شکر الهی است و فراتر از آن، به باطل می‌گراید. برای رهایی از این رذایل، تواضع و یادآوری محدودیت‌های انسانی ضروری است. در نهایت، این آموزه‌ها ما را به سوی یک زندگی متوازن و خداپسندانه هدایت می‌کنند، جایی که فخر فروشی جای خود را به شکر و همدلی می‌دهد.

نویسنده: فاطمه پورعباس