خبرگزاری بین المللی اهل بیت(ع)_ابنا: در زلالسار حکمت نبوی و علوی، آموزههایی یافت میشوند که فراتر از زمان و مکان، راهگشای سعادت بشر در هر دو جهان هستند. سخنان امیرالمؤمنین امام علی (ع)، همچون چشمههای جوشان معرفت، نه تنها جنبههای عبادی و اعتقادی را در بر میگیرد، بلکه به ظرافتهای اخلاقی و اجتماعی نیز میپردازد. یکی از این فرمایشات گهربار که به زیبایی نقش صدقه و تأثیر اعمال انسان را به تصویر میکشد، این حدیث شریف است: «وَ الصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ وَ أَعْمَالُ الْعِبَادِ فِی عَاجِلِهِمْ نُصْبُ أَعْیُنِهِمْ فِی آجَالِهِمْ.»(1)«صدقه دادن دارویی ثمر بخش است، و کردار بندگان در دنیا، فردا در پیش روی آنان جلوهگر است.»
تبیین حدیث شریف:
این حدیث دو محور اساسی را مطرح میکند: اول، نقش شفابخش صدقه و دوم، تجسم و بازگشت اعمال انسان در آخرت. این دو مفهوم، پیوندی ناگسستنی با یکدیگر دارند و در کنار هم، تصویری کامل از فلسفه عمل در اسلام و اهمیت نیکوکاری را ارائه میدهند. قرآن کریم نیز در آیات متعددی به این دو موضوع پرداخته و تأثیر متقابل آنها را بر سرنوشت انسان تبیین نموده است.
۱. «وَ الصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ»: صدقه، دارویی شفابخش و مؤثر
فراز اول حدیث، صدقه را به دارویی "مُنجِح" تشبیه میکند. "مُنجِح" به معنای مؤثر، کارساز و نتیجهبخش است. این تعبیر، عمق نگاه اسلام به صدقه را نشان میدهد که نه تنها یک عمل خیر ساده، بلکه راهکاری درمانی و شفابخش است.
الف) شفای بیماریهای روحی و معنوی:
صدقه دادن، پیش از هر چیز، دارویی برای بیماریهای درونی انسان است. بخل، حرص، خودخواهی، دنیاپرستی و قساوت قلب، از جمله بیماریهای روحی هستند که صدقه میتواند آنها را درمان کند. وقتی انسان بخشی از دارایی خود را با رضایت خاطر به نیازمند میبخشد، در حقیقت زنجیرهای بخل را از خود میگسلد و روح سخاوت و بخشندگی را در وجودش تقویت میکند. این عمل، قلب را نرم، روح را لطیف و نفس را تزکیه مینماید. قرآن کریم به صراحت به نقش صدقه در تزکیه نفس اشاره دارد:
«خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِم بِهَا وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلَاتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» (2)
«از اموالشان صدقهای بگیر تا به وسیله آن پاکشان سازی و پرورش دهی، و بر آنها دعا کن، همانا دعای تو آرامشی برای آنهاست؛ و خداوند شنوا و داناست.»
این آیه، صراحتاً بیان میکند که صدقه، موجب "تطهیر" و "تزکیه" (پاک ساختن و پرورش دادن) نفس میشود. این پاکی و رشد معنوی، همان شفای درونی است که انسان را از بیماریهای اخلاقی نجات میدهد.
ب) شفای بیماریهای جسمی و دفع بلا:
در روایات اسلامی، به تأثیر صدقه در دفع بلا، افزایش طول عمر و حتی شفای بیماریهای جسمی نیز اشاره شده است. اگرچه این ارتباط ممکن است از دیدگاه علمی مستقیم نباشد، اما میتوان آن را از چند منظر تبیین کرد:
آرامش روانی: بخشیدن و کمک به دیگران، حس رضایت، آرامش و شادی را در فرد ایجاد میکند. این آرامش روانی، تأثیر مثبتی بر سلامت جسمی دارد و سیستم ایمنی بدن را تقویت میکند.
رحمت الهی: صدقه، موجب جلب رحمت و عنایت خاص الهی میشود. چه بسا خداوند به واسطه این عمل خیر، بلاها را از فرد دور کرده و شفای بیماریها را مقدر نماید. این مفهوم، در توصیههای دینی ما جایگاه ویژهای دارد.
ج) شفای بیماریهای اجتماعی:
فقر، نابرابری، بیعدالتی و کینهها از جمله بیماریهای جامعه هستند. صدقه و انفاق، میتواند این بیماریها را تا حد زیادی درمان کند. وقتی اغنیا به وظیفه خود در قبال فقرا عمل میکنند، فاصله طبقاتی کاهش مییابد، حس همبستگی و محبت در جامعه تقویت میشود و از بروز بسیاری از آسیبهای اجتماعی جلوگیری به عمل میآید.
۲. «وَ أَعْمَالُ الْعِبَادِ فِی عَاجِلِهِمْ نُصْبُ أَعْیُنِهِمْ فِی آجَالِهِمْ»: آینه اعمال و تجسم کردار
فراز دوم حدیث شریف، به اصلی بنیادین در جهانبینی اسلامی اشاره دارد: تجسم اعمال. «نُصْبُ أَعْیُنِهِمْ فِی آجَالِهِمْ» یعنی "در پیش روی آنان در هنگام مرگ و در آخرت جلوهگر است". این عبارت، بیانگر این حقیقت است که هیچ عملی، چه نیک و چه بد، در این دنیا از بین نمیرود و در آخرت به صورت تجسمیافته در برابر انسان ظاهر خواهد شد.
الف) مفهوم تجسم اعمال:
بیان این بخش از حدیث با مفهوم تجسم اعمال (یا تجسد اعمال) در قرآن کریم و روایات اسلامی کاملاً منطبق است. به این معنا که اعمال انسان، صرفاً افعال گذری نیستند که در زمان خود تمام شوند، بلکه دارای حقیقت وجودی هستند که در آخرت برای صاحبشان ظاهر میشوند. اعمال خیر به صورت نعمتها و مواهب بهشتی و اعمال شر به صورت عذابها و سختیهای جهنمی.
قرآن کریم با صراحت این حقیقت را بیان میکند:
«فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ وَ مَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ» (3)
«پس هر کس هموزن ذرهای کار خیر انجام دهد، آن را میبیند و هر کس هموزن ذرهای کار بد انجام دهد، آن را میبیند.»
این آیه، با قاطعیت نشان میدهد که حتی کوچکترین اعمال انسان نیز ثبت و ضبط شده و در روز قیامت به نمایش گذاشته خواهند شد. این دیدگاه، مسئولیتپذیری انسان را در قبال تک تک افعال و نیاتش به شدت افزایش میدهد.
ب) تأثیر این باور بر زندگی دنیا:
ایمان به تجسم اعمال، زندگی انسان را دگرگون میکند:
انگیزه برای نیکی: این باور، قویترین انگیزه برای انجام کارهای نیک است. انسان میداند که هر عمل خیری که انجام میدهد، برای خود او در آخرت ذخیره میشود و او از ثمرات آن بهرهمند خواهد شد.
بازدارندگی از بدی: از سوی دیگر، آگاهی از اینکه هر گناهی نیز در قیامت در برابر او مجسم میشود، بازدارنده قوی از انجام اعمال شر است.
عدالت الهی: این اصل، نمایانگر اوج عدالت الهی است. هیچ کس در این جهان بیحساب و کتاب رها نمیشود و هر کس نتیجه اعمال خود را خواهد دید.
ارتباط دنیا و آخرت: این حدیث و آیات مرتبط، نشان میدهند که دنیا مزرعه آخرت است و آنچه در این دنیا کاشته میشود، در آخرت درو خواهد شد.
قرآن کریم در جای دیگری نیز بر این تجسم اعمال تأکید میکند:
«یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْضَرًا وَ مَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَ بَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا وَ یُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» (4)
«روزی که هر کس هر کار خیری را که انجام داده، حاضر مییابد و هر کار بدی را که انجام داده (نیز حاضر مییابد)؛ و آرزو میکند کاش میان او و آن (عمل بدش) فاصله دوری بود! و خداوند شما را از (کیفر) خودش بیم میدهد؛ و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.»
این آیه به زیبایی حسرت انسان در برابر اعمال بدش و آرزوی فاصله گرفتن از آنها را به تصویر میکشد و به وضوح تجسم اعمال را بیان میکند.
ج) پیوند صدقه و تجسم اعمال:
پیوند میان دو بخش این حدیث آشکار است: صدقه، دارویی است که انسان را برای مواجهه با اعمالش در آخرت آماده میکند. صدقه در این دنیا، نه تنها بیماریهای روح را شفا میدهد، بلکه ذخیرهای از اعمال نیک را برای آخرت فراهم میآورد که در آنجا به صورت نور و رحمت جلوهگر خواهد شد. همچنین، از بین بردن مشکلات دیگران با صدقه، خود عملی است که در آخرت به عنوان یک عمل نیکوی مجسم، نجاتبخش خواهد بود.
«مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَةً وَ اللَّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْسُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» (5)
«کیست که به خدا وام نیکو دهد (و از اموال مشروع خود انفاق کند) تا خداوند آن را برای او چندین برابر کند؟ و خداوند است که (روزی را) تنگ و گشاده میگرداند؛ و به سوی او بازگردانده میشوید.»
این آیه، صدقه را قرض دادن به خدا توصیف میکند که پاداش آن چندین برابر خواهد شد. این پاداش مضاعف، همان تجسم نیکوی عمل در آخرت است که به صورت فضل و رحمت الهی بازمیگردد.
حدیث شریف امیرالمومنین علی (ع)، نه تنها یک پند اخلاقی، بلکه دستورالعملی جامع برای سعادت فردی و اجتماعی است. این حدیث با تأکید بر شفابخشی صدقه برای روح، جسم و جامعه، و یادآوری اصل تجسم اعمال در آخرت، انسان را به سوی نیکی و مسئولیتپذیری سوق میدهد. باور به اینکه اعمال ما، آینهای هستند که در فردای قیامت پیش رویمان قرار میگیرند، انگیزهای قوی برای اجتناب از بدیها و اصرار بر خوبیها ایجاد میکند. صدقه به عنوان یک "داروی مؤثر"، نه تنها راهی برای درمان بیماریهای درونی و بیرونی است، بلکه پل ارتباطی محکمی میان دنیا و آخرت، و ذخیرهای گرانبها برای زندگی جاودانه است. در پرتو آیات قرآن کریم، عمق و اهمیت این حدیث بیش از پیش آشکار میشود و انسان را به سوی زندگی با هدف، مسئولیتپذیری و بخشندگی رهنمون میسازد تا هم در این دنیا از سلامت روحی و اجتماعی بهرهمند شود و هم در آخرت، از تجسم نیکوی اعمالش مسرور گردد. جامعهای که این اصول را سرلوحه کار خود قرار دهد، جامعهای سالم، پویا، مهربان و رستگار خواهد بود.
پی نوشت:
1.حکمت 7 نهج البلاغه
2.سوره توبه/ آیه ۱۰۳
3.سوره زلزله/ آیات ۷ و ۸
4.سوره آل عمران/ آیه ۳۰
5.سوره بقره/ آیه ۲۴۵
بانو ف. دلداری
نظر شما