نگاهی به معنای «اُمّی» و معرفی دانشمندی «اُمّی»!

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) - ابنا - بدون شک توانایی خواندن و نوشتن، یک فضلیت انسانی است و نمی توان پیامبر(ص) را محروم از این فضیلت انسانی دانست، بازخوانی معنای دقیق «امّی» می تواند این موضوع را روشن‌تر کند که پیامبر(ص) دارای فضائلی، از جمله توانانی خواندن و نوشتن بوده، اما به دلایلی مامور به استفاده از آن نبوده است.   

صفت «امی بودن»، در کنار دیگر صفات برجسته رسول خدا (ص)،  آن چنان در جایگاه رسالت و موفق بودن تبلیغ اسلام تاثیر گذار بوده است که در سوره مبارکه اعراف آیه 157 و 158 آمده است: «الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرَاهِ وَ الإنْجِیلِ ... فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الأمِّیِّ ...» در این آیات دو بار پیامبر(ص) را با صفت «امّی» یاد نموده و تصریح کرده که این صفت در تورات و انجیل نیز برای آن حضرت آمده است. قرآن کریم در سوره عنکبوت آیه 57 می فرماید: «ولا تخطّه بیمینک، یعنی تو آنرا بدستت نمی‌نوشتی».

بهرحال ویژگی‌های برجسته رسول خدا(ص) آن چنان برجسته است که اگر همه مردم سرزمین عربستان از جمله ساکنین مکه و مدینه عالمانی همچون بوعلی سینا و فارابی و صدرالمتالهین بودند، این آیه در سوره جمعه کاملا صحیح بود که : «هو الذی بعث فی الامیین رسولاً».

صفوانی: عالمی «امُی» با دهها تالیف علمی!  

نقش برجسته عالمان مسلمانان به ویژه شخصیت های برجسته شیعه در گسترش علوم – در همه شاخه های آن- آن چنان روشن است که بی نیاز از هر توصیفی است. در میان این عالمان، شخصیت هایی وجود دارد که با داشتن ویژگیهای خاص، مانند «امّی بودن» و نداشتن توانایی خواندن و نوشتن، با تکیه بر حافظه قوی خویش، علاوه بر اثبات توانایی علمی خویش، به عنوان «فقیه و شیخ الطائفه» شناسایی شده و تالیفات فراوانی از خود به یادگار گذشته‌اند.

در تاریخ اسلام نمونه‌های از عالمان شیعی را می‌توان یافت که اگر چه براساس اسناد تاریخی،«امّی» بودند اما حافظه قوی و توانمندی ویژه، در آنان این ویژگی را ایجاد کرده بود که بتوانند هم شاگردانی شاخص از خود به یادگار بگذارند و هم کتابهایی را املاء کنند تا توسط دیگران نوشته شود.

یکی از شخصیت‌های که از راویان مورد اعتماد در نقل حدیث شناخته می شود، «ابوعبداللّه محمد بن احمد بن عبداللّه بن قضاعة»، ملقّب به جمّال و صفوانی و مشهور به  «ابو عبدالله صَفوانی» است. نسب وی با سه واسطه به صفوان بن مهران، صحابی معروف و برجسته امام صادق و امام کاظم علیهما السلام می‌رسد. پدر وی نیز احمد بن عبداللّه بن قضاعه، یکی از محدّثان شیعه است.

ابوعبدالله صفوانی از شاگردان حسین بن روح نوبختی، از نواب اربعه امام زمان(عج) و شیخ کلینی بوده و در میان فهرست شاگردان او شخصیت برجسته ای مانند، شیخ مفید دیده می‌شود. همچنین در برخی منابع مانند کتاب «غیبت طوسی» او از راویان «علی بن محمد سُمَری» آخرین نایب خاص امام زمان (عج) معرفی شده است.

منابع مختلف او را مولف 18 کتاب به اسامی: «کتاب الکشف و الحجّة»، «کتاب أنس العالم و تأدیب المتعلّم»، «کتاب یوم و لیلة»، «کتاب تحفة الطالب و بغیة الراغب»، «کتاب المتعة و تحلیل‌ها و الردّ علی من حرّمها»، «کتاب صحبة آل الرسول و لعن أعدائهم»، کتاب الردعة و النهی عن کلّ بدعة»، «کتاب المنازل»، «کتاب ثواب القرآن»، «کتاب الرد علی ابن رباح الممطور»،  «کتاب الرد علی الواقفة»، «کتاب الغیبة و کشف الحیرة»، «کتاب الإمامة»، «کتاب الرد علی أهل الأهواء»، «کتاب فی الطلاق الثلاث»، «کتاب الجامع فی الفقه»، «کتاب غرر الأخبار و نوادر الآثار»، «کتاب التصرف» دانسته‌اند.

اما ویژگی برجسته صفوانی که او را در میان عالمان و مولفان شعیه برجسته کرده این است که او «امی» بوده و توانایی خواندن و نوشتن نداشته است و با استفاده از حافظه قوی خود، همه این کتابها را برای شاگردان خود، بیان کرده و آنها نگاشته‌اند.

بسیاری از عالمان برجسته، شخصیت ابوعبدالله را مورد تجلیل قرار داده‌اند. به عنوان نمونه «ابن ندیم» فهرست‌نویس معروف جهان اسلام، که خود سنی مذهب بود، در کتاب معروف خویش می نویسد: «صفوانی ابوعبداللّه محمد بن احمد بن عبداللّه... من او را در سال ۳۴۴ ملاقات کردم. مردی بود بلند قد، لاغر اندام و خوش لباس. او می گفت که: نمی‌تواند بخواند و یا بنویسد» اما این موضوع آن چنان برای او باورپذیر نبوده که در ادامه می نویسد: «اما یکی از مردان مورد اطمینان به من گفت: صفوانی در این ادعای خود حقیقت را آشکار نمی‌کند».

عالمان شیعه در وصف ابوعبدالله صفوانی تعابیری مانند: شیخ الطائفه، فقیه، فاضل، ثفه به کار برده‌اند که نشانه ای از ویژگی‌های ممتاز اوست. نَجاشی از دانشمندان بزرگ «علم رِجال» و مولف کتاب مشهور رجال نجاشی درباره او می نویسد: «شیخ الطائفة، ثقة، فقیه، فاضل، او بزرگ شیعیان، فردی مورد اعتماد در نقل خبر، فقیه و انسان با فضیلتی بود.»

شیخ طوسی نیز در کتاب الفهرست خود به اشاره به ویژگی صفوانی بر «امی» بودن بودن تاکید کرده است:

«کان حفظة، کثیر العلم، جید اللسان، و قیل: إنّه کان أمیّاً و له کتب أملاها من ظهر قلبه. او قوۀ حفظ بسیار، دانش فراوان و نیکویی گفتار داشت و گفته شده که امّی و بی سواد در خواندن و نوشتن بوده و کتاب‌هایش را از حفظ [برای شاگردانش] املاء می‌کرده است!»

محدّث قمی درباره نیز درباره او در کتاب «فوائد الرضویه می‌نویسد: «دانشمند ربّانی و بلندمرتبه، شیخ طائفه، فقیه امامیّه».

در میان روایاتی که از صفوانی نقل شده است، می توان به این حدیث اشاره کرد : «انس بن مالک گفت: رسول اکرم صلی الله علیه و آله به یاران خویش فرمود: یاران من! هرکس اهل بیت مرا دوست داشته باشد، با ما محشور خواهد شد و هرکس دست به دامن اوصیای من بزند، به محکم ترین دستگیره ها چنگ زده است. امامان دوازده نفرند، به شماره نقیبان بنی اسرائیل».

سید علی  اصغر حسینی /ابنا

..........................

پایان پیام