نقش اعتماد به نفس در پیشرفت

خبرگزاری اهل بیت (ع) ابنا- اعتماد به نفس که یک فضیلت اخلاقی است، نباید با نخوت و خودپسندی اشتباه شود، زیرا تفاوت بین واقع بینی و خودپسندی بسیار بارز و برجسته است. در اعتماد به نفس، تکیه بر واقعیت ها و تصویر منطقی از خویشتن است.

در حالی که در خودپسندی، تصویری افراطی و اغراق آ میز به چشم می خورد و هرگز تصویر ذهنی با واقعیت تطبیق ندارد. بر این اساس، اسلام آن را معلول نارسایی عقل و عامل انحطاط فکر و اندیشه و سد راه ترقی و کمال دانسته و به شدت محکوم کرده است.

رضایت مندی خودپسند از کار خود سبب عقب ماندگی و رکود او می گردد. امام علی (ع) می فرماید: خودپسندی مانع تکامل و پیش رفت انسان است. اما انسان واقع بین و ژرف اندیش، به میزان توانایی خویش اعتماد به نفس دارد و از نارسایی ها و کاستی ها غفلت نمی ورزد.

خودپرستی دایره افکار را محدود و طبع انسان را به رذالت و پستی می کشاند، در حالی که خودباوری آدمی را به فروتنی و از خودگذشتگی وامی دارد.

اعتماد به نفس و توکل

چه بسا تصور شود که اعتماد به نفس با اعتماد به حق و توکل منافات دارد، در حالی که در معنای اعتماد به نفس، نفی اتکای به خدا لحاظ نشده است؛ هم چنان که در توکل، نادیده گرفتن توانایی های فردی و ضعف نفس اخذ نشده است.

انسان مؤمن با این که از سرمایه اعتماد به نفس برخوردار است اما هرگز خود را بی نیاز از خالق نمی داند، بلکه تدبیر همه امور را در دست قدرت بی انتهای پروردگار می بیند. توکل که ثمره مستقیم توحید افعالی خدا است، نقطه مقابل تکیه کردن بر غیر است.

امام صادق (ع) می فرماید: بی نیازی و عزت در حرکت اند، هنگامی که محل توکل را بیابند در آن جا وطن می گزینند. توکل بر خدا می تواند سبب افزایش اعتماد به نفس و تقویت آن باشد، چون در سایه توکل، آدمی از وابستگی ها نجات می یابد و ضریب قدرت روحی و مقاومت او در برابر مشکلات بالا می رود.

مراد از اعتماد به نفس این است که انسان در زندگی لیاقت ذاتی خود را به کار انداخته به امید دیگران ننشیند، نه این که از خدای تعالی بریده، خود را مصدر هر امید و آرزو و مؤثر حقیقی بداند.

آثار و فواید اعتماد به نفس

اعتماد به نفس آثار فردی و اجتماعی زیادی دارد که مهم ترین آن ها موفقیت است.

یکی از عوامل مهم پیشرفت علمی و کامیابی در انسان، اعتقاد به توانایی های فردی است. اعتماد به نفس، تردید و بی ثباتی را زایل می کند و به انسان این امکان را می دهد که با تعقل و اندیشه، راه صحیح را انتخاب کرده و با متانت و پشتکار آن را به اتمام برساند.

امام علی (ع) فرموده اند: هرکس خود را بلند نگرداند، کسی او را بلند نخواهد کرد. حکم مذکور در مورد جامعه نیز جاری و ساری است. اگر جامعه ای توانایی های خود را باور نکند، نمی تواند پیش رفت کند.

خودباختگی، شگرد دشمن

یکی از شگردهای بزرگ استعمارگران در طول تاریخ، القای روحیه خودباختگی و سلب اعتماد به نفس بوده است. قرآن مجید درباره فرعون می فرماید: فرعون در آن سرزمین برتری جست و اهل آن را به گروه های مختلفی تقسیم کرد؛ گروهی را به ضعف و ناتوانی کشاند.

مصلحان بزرگ تاریخ همواره از خودیابی و خوداتکایی به عنوان عامل موفقیت یاد کرده اند.

فلسفه خودی

استاد مطهری (ره) درباره اقبال لاهوری می گوید: اقبال فلسفه ای دارد که آن را فلسفه خودی می نامد. او معتقد است که شرق اسلامی هویت واقعی خود را که هویت اسلامی است، از دست داده و باید آن را باز یابد. [اقبال معتقد است:] همان طور که فرد احیاناً دچار تزلزل شخصیت و یا گم کردن شخصیت می شود، از خود فاصله می گیرد و با خود بیگانه می گردد.

جامعه نیز چنین است؛ جامعه مانند فرد روح و شخصیت دارد؛ مانند فرد احیاناً دچار تزلزل شخصیت و از دست دادن هویت می گردد. هر جامعه ای که ایمان به خویشتن و احترام به کیان ذات و کرامت ذات خویشتن را از دست بدهد، محکوم به سقوط است.

مولوی می گوید:

ای تو در پیکار خود را باخته

دیگران را تو ز خود نشناخته

تو به هر صورت که آیی بیستی

که منم این والله آن تو نیستی

پایداری در راه هدف

در سایه اعتماد به نفس و خودباوری، قدرت مواجه با مشکلات و ناملایمات زندگی و تحمل سختی ها و مرارت ها افزایش می یابد. چون هر فردی به تناسب روحیه و طرز تفکر خود با مشکلات روبه رو می شود و عکس العمل نشان می دهد.

افرادی که به اراده خویش متکی اند، از نظر روایات افرادی حر و آزاده معرفی شده اند که در هر حال خود را نمی بازند و در برابر طوفان های سهمگین زندگی با اقتدار می ایستند و از زبونی و فرومایگی و خودباختگی اجتناب می ورزند.

اعتماد به نفس یوسف (ع)

در دنباله حدیث، امام صادق (ع)، حضرت یوسف (ع) را به عنوان مصداق بارز این گونه افراد ذکر می کند. آن حضرت با این که به بردگی رفت، اسیر شد و ستم دید، تاریکی زندان، وحشت حبس و مصایب دیگر ضرری به شخصیت روحی وی نزد و سرانجام خداوند بر او منّت نهاد و او را به اوج عظمت رسانید و فرمانروای جبّار مصر را به غلامی وی درآورد.

سلامت روان

یکی دیگر از آثار اعتماد به نفس حفظ سلامت روان است. مازلو می گوید: ما برای سلامت روانی خود نیاز به احساس اعتماد به نفس مثبت و قوی داریم. امام علی (ع) می فرماید: چه بسا انسان در برخورد با گرفتاری وقتی که می خواهد شانه از زیر بار عمل خالی کند، به خود دروغ می گوید. و در مواردی این افراد به خودنمایی رو می آورند. امام علی (ع) می فرماید: به خود نازیدن، نشانه حقارت و پستی است.

روان شناس معروف، شاختر می گوید: وسیله دیگری که در عین ناکامی و عدم موفقیت برای جلب توجه دیگران به کار می بریم، لاف زدن و از خود تعریف کردن است.

آن که می تواند کار صحیح انجام دهد و موفق باشد و با رفتار و گفتار پسندیده، خود را در دل دیگران بنشاند، به لاف زدن و خودستایی کردن نیاز ندارد و به عوضِ لاف و گزاف به سعی و عمل می پردازد و هر روز دوستان بیش تر و موفقیت بزرگ تری به دست می آورد.

کسی که خود را پست و ناتوان می داند، ضمیری آشفته و نگران دارد. این حس خودکم بینی او را به مقررات اجتماعی بی اعتنا و از این راه حقارت خویش را جبران می کند. امام هادی (ع) می فرماید: کسی که خود را خوار می یابد، از شر او ایمن مباش.

با این بینش، منشأ بسیاری از ناهنجاری ها و اختلالات رفتاری در بزهکاران را باید در فقدان اعتماد به نفس جست و جو کرد. در این صورت با احیای شخصیت و تقویت اعتماد به نفس، می توان از وقوع بسیاری از خطاکاری ها پیش گیری کرد.

امام علی (ع) می فرماید: کسی که شخصیتش ارزشمند گردید، خطاکاری هایش کم می شود.

مردان با شخصیت در حساس ترین مواقع نیز به خواری و فرومایگی تن نمی دهند و هرگز به تملق و چاپلوسی متوسل نمی شوند. امام علی (ع) می فرماید: مرد باشرف اگر به موقعیتی برسد، هرگز خود را نمی بازد و از مسیر فضیلت خارج نمی شود. او مانند کوه پا برجاست که وزش بادها قادر نیست او را به حرکت درآورد.

جلب اعتماد دیگران

اعتماد به نفس، نقش مؤثری در جلب اعتماد دیگران دارد، چون تأثیرگذاری بر افراد بستگی زیادی به قدرت ایمان و خودباوری دارد. کسی که به خود اعتماد ندارد، هرگز نمی تواند اعتماد دیگران را جلب کند.

اگر در جهان بایدت برتری

نباید که خود پست و دون بشمری

چو خود خویشتن پست بینی و خوار

دگر از کس امید عزت مدار

امام علی (ع) می فرماید: به راستی که شخصیت انسانی گوهر گرانبهایی است که هرکس آن را حفظ کند، تعالی یابد و هرکس آن را پست گرداند، فرو می افتد. در روایتی دیگر آن حضرت می فرماید:

ارزش شخصیت هر فردی، وابسته به روشی است که اتخاذ می کند؛ اگر نفس خود را از پستی بر کنار داشت، رفعت مقام پیدا می کند و اگر آن را خوار شمرد، به پستی می گراید.

رشد اجتماعی

روان شناسان برای رشد اجتماعی، شاخص هایی را ذکر کرده اند که عبارت اند از: استقلال، پذیرش مسئولیت و آینده نگری. یکی از پایه های واقعی رشد اجتماعی، اعتماد به نفس است. عدم سازگاری با محیط نتیجه بی اعتمادی و ضعف نفس است.

پی نوشت ها و منابع:

1ـ قرآن کریم

2ـ محمدعلی سادات، راهنمای پدران و مادران، ج1.

3ـ نهج البلاغه، قصار47.

4ـ محمدتقی فلسفی، کودک، ج2.

5ـ اصول کافی، ج3.

6ـ بحارالانوار، ج68.

7ـ روزنامه اطلاعات، شماره 20665.

8ـ علامه طباطبایی، خلاصه تعالیم اسلام.

9ـ رابرت آنتونی، رموز اعتماد و اتکاء به نفس، ترجمه اسماعیل کیوانی.

10ـ غلامعلی افروز، مباحثی در روان شناس و تربیت کودکان و نوجوانان.

11ـ غررالحکم و دررالکلم، ج5.

12ـ مرتضی مطهری، نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر.

13ـ موسوی لاری، رسالت اخلاق در تکامل انسان.

14ـ سید احمد احمدی، روان شناسی نوجوانان و جوانان.

15ـ رشد شخصیت، ترجمه سیما نظیری.