سیر تحول نهاد خانواده از دوران جاهلیت تا دوران امیرالمونین (ع)

خبرگزاری بین المللی اهل بیت (ع) ابنا- برخی از تحولات نهاد خانواده را می توان بدعت یا انحراف و برخی دیگر را می توان بازگشت به سنت نبوی دانست.

از آنجا که تعریف ما از خانواده مطلوب، تعریفی عمادتا پیشینی و مستند به سیره و سنت صدر اسلام است، بررسی زمینه های سیاسی و تاریخی نهاد خانواده از دوران جاهلیت تا دوران امیرالمومنین (ع)، کمک زیادی به فهم ما از معنا و مفهوم نمونه ایده آل خانواده در دوران کنونی می کند.

ویژگی های ساختار خانواده در عصر جاهلیت

زنان در دوران جاهلیت جایگاه و شأن والایی نداشتند و مورد آزار و اذیت مردان قرار می گرفتند. همچنین تبرج و خودنمایی کردن از ویژگی های بارز آن دوران بود. 

ساختار خانواده در عصر نبوی

تبرّج و خودنمایی یکی از ویژگی های عصر جاهلیت بود که در دوره نبوی، خداوند متعال در سوره احزاب، به شدت عموم زنان مومن مخصوصا همسران پیامبر (ص) را از آن بر حذر می دارد:

«و در خانه های خودتان بمانید و بی دلیل از خانه بیرون نیایید و مانند زمان جاهلیت نخستین، در میان مردم تبرّج و خودنمایی نکنید». فی الواقع خداوند متعال با شناسایی عوامال انحطاط روابط خانوادگی در عصر جاهلیت، از این عوامل بر حذر می داشتند تا جاهلیت دیگری پس از اسلام رقم نخورد.

ازدواج آسان و گسترده یکی از سیاست های مهم حضرت رسول (ص) در نهاد خانواده بود در این راستا، برخی گونه های ازدواج که در عصر جاهلیت قبیح دانسته می شد، توسط حضرت رسول (ص) جایز شمرده شده و ترویج شد.

در زمان جاهلیت برخی ملاک ها برای انتخاب همسر مهم به حساب می آمده ولی پس از اسلام و تشکیل حکومت نبوی، حضرت رسول (ص) در نظر و عمل بسیاری از ملاک های جاهلی در ازدواج و تشکیل خانواده را به عنوان ملاک اصلی انتخاب همسر نفی کردند.

یکی از ویژگی های مهمی که حضرت رسول (ص) تلاش کردند آن را در حکومت نبوی اشاعه دهند، ازدواج از قبایل و عشایر و حسب و نسب های مختلف بوده است تا حسب و نسب تبدیل به یک مانع در امر ازدواج ها نشود.

یکی دیگر از ملاک هایی که در عصر جاهلیت برای انتخاب همسر مطرح بوده است، طبقه اقتصادی است. با روی کار آمدن اسلام، حضرت رسول (ص) تلاش کردند این ملاک جاهلی و خودساخته اعراب از بین برود.

امام رضا (ع)  این سیاست حضرت رسول (ع) را این گونه به قرآن کریم مستند می سازند: «إِنْ یَکونُوا فُقَرا یغنِهِم اللَّه مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّه واسِعٌ عَلِیم». «اگر مردی به خواستگاری دختر تو آمد و از دین و اخلاقش خوشت آمد، پس به او دختر بده و مبادا فقر و نداری آن خواستگار مانع این امر خیر شود»

ائمه معصومین (ع) در موارد مکرر به این سیره رسول خدا (ص) استناد می کنند و همچنین بیان می کنند که جامعه ای که ملاک های ازدواجش تغییر کند، دچار فتنه و فساد بزرگ می شود.

ساختار خانواده در عصر خلفای ثلاث

سیاست های اجتماعی حضرت رسول اکرم (ص) در زمینه تنظیم مناسبات خانوادگی و خویشاوندی نوعی انقلاب علیه ضدارزش های عصر جاهلیت به حساب می آمد. با خروج راهبری جامعه از مجرای امامت، خلافِ جریانی پدید آمد که نوعی ضدّانقلاب علیه دستاوردهای حضرت رسول (ص) و آرمان های ایشان در جامعه ایمانی به حساب می آمد که به تعبیر قرآن کریم می توان از آن با عنوان جاهلیت دوم نام برد.

برخلاف حضرت رسول (ص) که تلاش کردند ازدواج ها آسان و با کفویت ایمانی صورت بگیرد، این سیاست پس از رحلت ایشان با بدعت هایی زیر پا گذاشته شد.

خانواده در عصر امیرالمؤمنین (ع)

نهاد خانواده و خویشاوندان در زمان امیرالمومنین (ع) همان سیر تحولی را به خود دید که حضرت رسول (ص) در راستای آن سیاست گذاری می کردند. وجه شباهت دیگر سیاست خانواده در زمان حضرت رسول (ص) و امیرالمومنین (ع) این بود که هر دو معصوم (ع) با موانع و آداب و رسوم غلط جاهلی در این راه مبارزه کردند.

امیرالمومنین (ع) به دلیل عدم همراهی جامعه نتوانستند با آن بدعت ها در حوزه خانواده مبارزه کنند.

پی نوشت ها و منابع:

1- قرآن کریم.

2- ابن‌ بابویه، محمد بن‌ علی، علل الشرائع.

3- ثقفی، ابراهیم بن‌ محمد، الغارات.

4- صادقی‌فسایی، سهیلا، تحلیل جامعه‌ شناختی تأثیرات مدرن‌ شدن بر خانواده ایرانی و ضرورت تدوین الگوی ایرانی اسلامی، زن در فرهنگ و هنر.

5- طبرسی، حسن‌ بن‌ فضل، مکارم الأخلاق.

6- کلینی، محمد بن‌ یعقوب، الکافی.

7- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار.

8- مفید، محمد بن‌ محمد، الموتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید.

9- منتظری مقدم، حامد، گونه‌های ازدواج در عصر جاهلی، نشریه تاریخ اسلام در آیینه پژوهش.

10- نسائی، احمد بن‌ علی، السنن الکبری.

فصلنامه فرهنگی تربیتی زنان و خانواده