به گزارش خبرگزاری بینالمللی اهلبیت(ع) ـ ابنا: حجتالاسلام و المسلمین محمد حسین امین، نویسنده و پژوهشگر دینی، در نوشتاری اختصاصی برای ابنا، به بررسی «ماهیت ظلم دیجیتال به عنوان چهره جدید استبداد جهانی و مسئولیت مؤمنان در مقابله با آن بر اساس معارف اسلامی و نگاه مکتب اهلبیت(ع)» پرداخته است.
محمد حسین امین / نویسنده و پژوهشگر دینی
در طول تاریخ، سلطهگران همیشه شکل تازهای از ابزار برای ادامه ستم خود ساختهاند. روزگاری شمشیر و زره و ناوگان دریایی نماد سلطه بود؛ سپس رسانههای چاپی و رادیو و تلویزیون در خدمت استبداد قرار گرفت. امروز، ابزار سلطه تغییر کرده است: اینترنت، شبکههای اجتماعی و الگوریتمهای نامرئی. این ستم، بیصدا اما فراگیر، هم هویت ملتها را میبلعد و هم آزادی انسانها را محدود میکند. در برابر این وضعیت، مکتب اهلبیت(ع) همان توصیه جاودانه را تکرار میکند: «کُونُوا أَحْرَاراً فِی دُنْیَاکُمْ»[۱].
ظلم دیجیتال؛ چهره تازه استبداد
آنچه در قرن بیستم با استعمار نظامی و اشغال سرزمینها شناخته میشد، امروز در قرن بیستویکم به «استعمار دادهها» بدل شده است. قدرتهای غربی دیگر نیازی ندارند لشکرهای نظامی را به کشورها بفرستند؛ کافی است بر بسترهای دیجیتال و شبکههای اطلاعاتی سیطره پیدا کنند.
این همان چیزی است که صاحبنظران از آن به «امپریالیسم دیجیتال» یاد میکنند. هر کلیک کاربر، هر جستوجو، و هر محتوایی که دیده یا بازنشر میشود، بخشی از دادههایی است که به سود مراکز قدرت جمعآوری میشود. در واقع ملتها، بدون آنکه بدانند، به شکل رایگان نیروی کار اطلاعاتی برای صاحبان پلتفرمها هستند. این وضع، چیزی جز ظلم مدرن نیست.
امیرالمؤمنین(ع) در نهجالبلاغه، ظلم را تنها به شمشیر محدود نکرده بلکه هر نوع پایمال کردن حق انسان را ظلم میداند. آنجا که میفرماید: «إِنَّ الظُّلْمَ ثَلَاثَةٌ: فَظُلْمٌ لَا یُغْفَرُ، وَظُلْمٌ لَا یُتْرَکُ، وَظُلْمٌ مَغْفُورٌ لَا یُطْلَبُ»[۲]. ظلم دیجیتال در بسیاری از مصادیقش همان ظلمی است که نه قابل اغماض است و نه بیپاسخ میماند.
ابزارهای ظلم دیجیتال؛ سانسور، تحریف و جاسوسی
۱. سانسور و حذف صدای حق
یکی از جلوههای روشن ظلم دیجیتال، سانسور گسترده در شبکههای اجتماعی است. در جریان جنایات رژیم صهیونیستی علیه مردم فلسطین، هزاران حساب کاربری که اخبار واقعی را منتشر میکردند، مسدود یا محدود شدند. این یعنی خاموش کردن صدای مظلوم، همان چیزی که قرآن درباره اهل کتاب هشدار میدهد:
«إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَالْهُدَیٰ مِنْ بَعْدِ مَا بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتَابِ أُولَٰئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَیَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ»[۳]
ترجمه: «کسانی که دلایل روشن و هدایت را که نازل کردهایم، پس از آنکه در کتاب برای مردم بیان داشتیم، کتمان میکنند، آنان را خدا لعنت میکند و همه لعنتکنندگان نیز آنان را لعنت مینمایند.»
۲. جاسوسی و نقض حریم خصوصی
امروز شرکتهای دیجیتال با شعار امنیت، عمیقترین لایههای زندگی خصوصی مردم را زیر نظر دارند. تماسها، پیامها، جستجوها و حتی حرکات روزمره افراد از طریق تلفنهای هوشمند ردیابی میشود. این در حالی است که قرآن به صراحت میفرماید: «وَلَا تَجَسَّسُوا»[۴]. اسلام، حتی تجسس میان مؤمنان عادی را ممنوع کرده، چه برسد به یک نظام فراگیر و سازمانیافته جهانی.
استفاده از این ابزار به خودی خود بسیار مطلوب و پسندیده است؛ چرا که میتواند بستری برای خدمت، علمآموزی و ارتباط مؤثر میان انسانها باشد. اما آنچه این فضا را به میدان ظلم تبدیل کرده، سیطره و جاسوسی و استفاده نادرست دشمن از این ابزار است. دشمن همانگونه که در طول تاریخ از هر وسیلهای برای سلطه و استعمار ملتها بهره میبرد، امروز نیز این ابزار دیجیتال را به اوج رسانده و سرآمد همه ابزارهای گذشته ساخته است.
۳. مهندسی افکار عمومی
الگوریتمها به ظاهر ابزار بیطرفاند، اما در واقعیت، بر اساس منافع صاحبان قدرت طراحی شدهاند. آنچه کاربر میبیند، تنها بخشی از حقیقت است که با محاسبات پنهان برای شکلدهی به افکار او انتخاب شده است. این همان تحقیر انسان است که امام علی(ع) در خطبهای فرمود: «أَلا حُرٌّ یَدَعُ هذِهِ اللُّماظَةَ لأَهْلِها؟»[۵].
ترجمه: «آیا آزادهای نیست که این تهمانده ناپاک را رها کند و برای اهلش بگذارد؟»
این روایت هشداری است که مؤمن نباید به تهماندههای فکری و محتوایی دشمنان چشم بدوزد. امروز، آنچه غرب در قالب خوراک رسانهای و دادههای سطحی به ملتها میدهد، چیزی جز «لُماظه» نیست. تنها راه رهایی از این تهماندههای دیجیتال، حرکت به سوی استقلال رسانهای و شکلگیری اینترنت ملی است؛ فضایی که در آن، انسان ابزار را مدیریت کند نه آنکه ابزار بر انسان حاکم شود. باید به جایی برسیم که این ابزار در خدمت انسان و بشریت قرار گیرد، نه اینکه بشریت در خدمت این ابزار و منافع سلطهگران باشد.
پیامدهای ظلم دیجیتال بر جوامع اسلامی
ظلم دیجیتال تنها یک موضوع سیاسی یا فنی نیست؛ پیامدهای عمیقی بر فرهنگ و ایمان ملتها دارد.
نخست، تضعیف هویت فرهنگی: وقتی الگوهای رفتاری غربی از طریق شبکهها ترویج میشود، نسل جوان کمکم هویت دینی خود را از دست میدهد. پیامبر اکرم(ص) هشدار دادهاند: «مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ فَهُوَ مِنْهُمْ»؛ یعنی هر کس خود را شبیه گروهی سازد، از آنان به شمار میآید. این روایت نشان میدهد که پذیرش بیچونوچرای الگوهای بیگانه، به معنای پیوستن به فرهنگ و هویت آنان است. ترجمه: «هر کس خود را شبیه قومی کند، از همان قوم محسوب میشود.
دوم، عادیسازی گناه: تصاویر، فیلمها و پیامهایی که روزی گناه علنی محسوب میشد، امروز در فضای مجازی به امری عادی بدل شده است. قرآن کریم هشدار میدهد: «إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ ۚ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»[۶].
ترجمه: «بیتردید کسانی که دوست دارند زشتی در میان اهل ایمان شیوع پیدا کند، برای آنان در دنیا و آخرت عذابی دردناک خواهد بود؛ و خدا میداند و شما نمیدانید.»
سوم، افزایش وابستگی ملتها: اگر کشوری به زیرساختهای دیجیتال بیگانه وابسته باشد، هر لحظه میتواند با یک تصمیم سیاسی دچار بحران شود. این همان «ذلت» است که اسلام همواره در برابر آن هشدار داده است. خداوند در قرآن کریم میفرماید: «وَلَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا»؛ ترجمه: «و خداوند هرگز برای کافران راه تسلطی بر مؤمنان قرار نداده است.» این آیه، حجتی روشن است که وابستگی به زیرساختهای بیگانه برخلاف سنت الهی و در حکم دادن راه تسلط به دشمن است.
وظیفه مؤمن در برابر ظلم دیجیتال
از نگاه قرآن و سیره اهلبیت(ع)، مؤمن در برابر ظلم وظیفهای دوگانه دارد: نخست، ظلم نکردن؛ دوم، تسلیم نشدن در برابر ظلم. خداوند در قرآن میفرماید: «وَلَا تَرْکَنُوا إِلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ»[۷]؛ یعنی «به سوی کسانی که ستم کردهاند، متمایل نشوید تا آتش شما را فرو نگیرد». این هشدار قرآنی نشان میدهد که کوچکترین گرایش به ظالمان، مساوی با افتادن در دام عذاب الهی است و مؤمن باید حتی در فضای دیجیتال نیز از هرگونه وابستگی به نظامهای ظالمان پرهیز کند.
۱. حمایت از ابزارهای مستقل
جامعه اسلامی باید به جای وابستگی کامل به پلتفرمهای غربی، شبکهها و نرمافزارهای بومی را تقویت کند. تجربه موفق برخی کشورها در راهاندازی موتورهای جستجوی مستقل یا پیامرسانهای بومی، نمونهای از مقاومت عملی در برابر ظلم دیجیتال است.
۲. آگاهیبخشی و سواد رسانهای
یکی از مهمترین وظایف مؤمن، روشن کردن حقیقت برای دیگران است. امام صادق(ع) میفرماید: «کُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُمْ»[۸]. این یعنی عمل مؤمن و سبک زندگی او باید خود دعوتکننده به حقیقت باشد. در فضای دیجیتال، این وظیفه مضاعف میشود: انتشار محتوای صحیح، تحلیل آگاهانه و نقد شجاعانه.
۳. تقویت ایمان فردی
هیچ مقاومتی پایدار نیست مگر آنکه بر ایمان قلبی و ایستادگی در برابر ظلم استوار باشد. امام حسین(ع) در روز عاشورا فرمود: «أَلَا وَإِنَّ الدَّعِیَّ ابْنَ الدَّعِیِّ قَدْ رَکَزَ بَیْنَ اثْنَتَیْنِ: بَیْنَ السِّلَّةِ وَالذِّلَّةِ، وَهَیْهَاتَ مِنَّا الذِّلَّةُ»؛ ترجمه: «آگاه باشید! این فرزند نامشروع ما را میان دو راه قرار داده: شمشیر و ذلت؛ و هیهات که ما ذلت را بپذیریم.» (لهوف، سید بن طاووس، ص ۹۱)
این کلام نورانی امام حسین(ع) به خوبی گواه این معناست که ایمان حقیقی با پذیرش ذلت و ظلم سازگار نیست. در برابر هجمه دیجیتال نیز، اگر دل مؤمن با یاد خدا و پیوند با قرآن و اهلبیت(ع) روشن و روح او سرشار از عزت باشد، هیچ رسانه و ابزاری قادر نخواهد بود او را به بندگی و انحراف بکشاند.
ظلم دیجیتال حقیقتی است که امروز بر جهان سایه افکنده است؛ ظاهری مدرن اما ماهیتی قدیمی: تسلط بر انسانها. اگر در گذشته با شمشیر و توپ و تانک، ملتها را به زنجیر میکشیدند، امروز با دادهها و الگوریتمها همین کار را انجام میدهند. اما اسلام و مکتب اهلبیت(ع) همواره چراغی برای آزادی انسان روشن کردهاند.
راه مقابله با این ظلم نه در انفعال، بلکه در آگاهی، ایمان و مقاومت است. مؤمن وظیفه دارد به جای تسلیم در برابر ابزارهای سلطه، ابزارهای مستقل و روایتهای حقیقی را بسازد. همانگونه که امام حسین(ع) در عاشورا فریاد زد: «هَیْهَاتَ مِنَّا الذِّلَّةُ»[۱۰]؛ در برابر ظلم دیجیتال نیز پاسخ مؤمن همین است: نه به سلطه، آری به آزادی حقیقی.
و اکنون این ما هستیم که باید این ابزار مفید و پرفایده را به تسخیر بشر و انسانیت در آوریم و سلطه استکبار بر آن را بشکنیم . سلطه استکبار بر ابزار رسانه ای نوین، جدیدترین و پیشرفتهترین نوع برده داری در عصر کنونی ماست.
منابع و پاورقیها
- بحارالأنوار، ج ۴۴، ص ۱۹۲.
- نهجالبلاغه، حکمت ۳۲۴.
- سوره بقره، آیه ۱۵۹.
- سوره حجرات، آیه ۱۲.
- نهجالبلاغه، خطبه ۳.
- سوره نور، آیه ۱۹.
- سوره هود، آیه ۱۱۳.
- الکافی، ج ۲، ص ۷۸.
- سوره رعد، آیه ۱۱.
- لهوف، سید بن طاووس، ص ۹۱.
نظر شما