خبرگزاری بینالمللی اهلبیت(ع) ـ ابنا: در روایات منقول از اهل بیت(علیهم السلام) آمده است که آخرین سوره، سوره «نصر» است. در این سوره به ظاهر بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده که پایه های آن استوار و مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته اند: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ * إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ * وَ رَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللهِ أَفْوَاجاً * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّاباً» (۱)؛ (بنام خداوند بخشنده مهربان * هنگامی که یاری خدا و پیروزی [بر مشرکان مکّه] فرا رسد * و ببینی مردم گروه گروه وارد دین خدا می شوند * پروردگارت را تسبیح و حمد گوی و از او آمرزش بخواه که او بسیار توبه پذیر است).
در روایت آمده که: «با نزول این سوره، صحابه خرسند شدند؛ زیرا پیروزی مطلق اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه های دین را بشارت می داد. ولی عباس عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله) از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد. پیامبر اکرم(ص) به او فرمود: ای عمو چرا گریانی؟ گفت: به گمانم از پایان کار تو خبر می دهد. پیامبر(ص) فرمود: همان گونه است که گمان برده ای. پیامبر(ص) پس از آن دو سال بیشتر زندگی نکرد».(۲)
امام صادق(علیه السلام) فرمود: «آخرین سوره، «إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ» است».(۳) از ابن عباس نیز روایت شده که آخرین سوره، سوره «نصر» است(۴) و نیز روایت شده است: «آخرین سوره، سوره «برائت» است که نخستین آیات آن در سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر(صلی الله علیه و آله)، حضرت علی(علیه السلام) را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکین بخواند».(۵)
در بسیاری از روایات آمده است: «آخرین آیه ای که بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نازل شد این آیه بود: «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللهِ ثُمَّ تُوَفَّیٰ کُلُّ نَفْسٍ مَّا کَسَبَتْ وَ هُمْ لَا یُظْلَمُونَ» (۶)؛ (و از روزی بپرهیزید [و بترسید] که در آن روز، به سوی خدا باز گردانده می شوید؛ سپس به هر کس، [پاداشِ] آنچه را انجام داده، به طور کامل بازپس داده می شود؛ و به آنها ستم نخواهد شد). جبرئیل آن را نازل کرد و گفت: آن را در میانه آیه ربا و آیه دین (پس از آیه شماره ۲۸۰) از سوره «بقره» قرار دهد و پس از آن پیامبر(ص) بیش از ۲۱ روز و بنابر قولی ۷ روز ادامه حیات نداد».(۷)
«احمد بن ابی یعقوب» مشهور به «ابن واضح یعقوبی» (متوفای سال های پس از ۲۹۲) در تاریخ خود چنین آورده است: «گفته اند: که آخرین آیه نازل شده بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) این آیه بود: «اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِیناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ غَیْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» (۸)؛ (امروز، دین شما را برایتان کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را بعنوان آیین [جاودان] شما پذیرفتم) ـ سپس در ادامه می گوید: ـ و همین گفتار نزد ما صحیح و استوار است و نزول آن در روز نصب مولی امیر المؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام) در غدیر خم بوده است».(۹)
آری سوره «نصر» پیش از سوره «برائت» نازل شده است؛ زیرا سوره «نصر» در سال فتح مکّه (عام الفتح) - که سال هشتم هجرت بود - نازل گردیده و سوره «برائت» پس از فتح، در سال نهم هجرت نازل شده است. راه جمع میان این روایات بدین گونه است که بگوییم: آخرین سوره کامل سوره «نصر» است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین آن، سوره «برائت» است. امّا آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللهِ ...»(۱۰) طبق روایت «ماوردی» در منی به سال حجة الوداع نازل گردید. (۱۱)
بنابراین نمی تواند آخرین آیه باشد، زیرا «آیه اِکمال» پس از بازگشت پیامبر(صلی الله علیه و آله) از حجة الوداع در غدیر خم بین راه نازل شده است. پس گفته «ابن واضح یعقوبی»، صحیح تر به نظر می رسد؛ زیرا سوره «برائت»، پس از فتح مکّه، در سال نهم هجرت و سوره «مائده» در سال دهم هجرت (سال حجة الوداع) نازل شده است.
علاوه بر آن، سوره «مائده» مشتمل بر یک سری احکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را می رساند. به ویژه «آیه اِکمال» که از پایان کار رسالت خبر می دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد. پس آخرین سوره کامل، سوره «نصر» است که در عام الفتح نازل شد و آخرین آیه که پایان کار رسالت را خبر می دهد، «آیه اِکمال» است.
گرچه ممکن است به اعتبار آیات الاحکام، آخرین آیه: «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللهِ» باشد که در سوره «بقره» ضبط و ثبت شده است. (۱۲)
پی نوشت ها:
(۱). قرآن کریم، سوره نصر، آیات ۱ الی ۳.
(۲). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، طبرسی، فضل بن حسن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، ۱۳۷۲ هـ ش، چاپ سوم، ج ۱۰، ص ۸۴۴.
(۳). البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی، سید هاشم، تحقیق: موسسة بعثت، بنیاد بعثت، تهران، ۱۴۱۶ هـ ق، چاپ اول، ج ۱، ص ۶۹.
(۴). الإتقان فی علوم القرآن، سیوطی، جلال الدین، دار الکتاب العربی، بیروت، ۱۴۲۱ هـ ق/ ۲۰۰۱ م، چاپ دوم، ج ۱، ص ۱۱۷.
(۵). تفسیر الصافی، فیض کاشانی، ملّا محسن، تحقیق: اعلمی، حسین، انتشارات الصدر، تهران، ۱۴۱۵ هـ ق، چاپ دوم، ج ۲، ص ۶۹.
(۶). قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۲۸۱. برخی از نظر ادبی اشکال کرده گفته اند، مصدّر بودن آیه به «واو عاطفه»، با نزول انفرادی آیه سازش ندارد؛ ولی باید توجه داشت ـ بر فرض صحّت روایت ـ مصدّر شدن آیه به «واو» از آن جهت است تا تکمله آیه قبل قرار گیرد گرچه با فاصله زمانی و به طور انفرادی نازل گردیده باشد. علاوه مصدَّر شدن جمله های بدون سابقه، به «واو» در استعمالات عربی فراوان است: «و لقد أَمُرُّ علی اللئیم یسبّنی فمضیت ثمّة قلت لا یعنینی». «و ربّ قائلةٍ یوما بذی سلمٍ. أین الطریق إلی حمام منجاب». و در قرآن نیز فراوان یافت می شود که بر سر آیاتی «واو» آمده که با آیات قبل رابطه ای ندارند. مثلا: «إنَّما قولنا لِشَیءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نقول لَهُ کُنْ فَیَکونُ * وَ الَّذینَ هاجَرُوا فی اللهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِموا ... * وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلّا رِجالا نوحی إِلَیْهِمْ ...» (سوره نحل، آیه ۴۰ الی ۴۳) آیه نخست در امر تکوین است. آیه بعد در رابطه با مهاجرت. آیه سوّم مربوط به نحوه ارسال پیامبران. پرواضح است که این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پی در پی ثبت شده اند.
(۷). تفسیر القرآن الکریم، شبر، سید عبد الله، دار البلاغة للطباعة و النشر، بیروت، ۱۴۱۲ هـ ق، چاپ اول، ص ۸۳؛ النکت و العیون، ماوردی، علی بن محمد، دار الکتب العلمیة، بیروت، بی تا، چاپ اول، ج ۱، ص ۳۵۳.
(۸). قرآن کریم، سوره مائده، آیه ۳.
(۹). تاریخ الیعقوبی، الکاتب العباسی، احمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب واضح، دار صادر، بیروت، بی تا، ج ۲، ص ۴۳.
(۱۰). قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۲۸۱.
(۱۱). النکت العیون، همان، ج ۱، ص ۶۳؛ البرهان فی علوم القرآن، الزرکشی، محمد بن عبد الله، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۱۰ هـ ق/ ۱۹۹۰ م، چاپ اوّل، ج ۱، ص ۲۷۴.
(۱۲). برگرفته از کتاب: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، ۱۳۸۱ هـ ش، ص ۶۵ الی ۶۷.
نظر شما