به گزارش خبرگزاری بینالمللی اهلبیت(ع) ـ ابنا ـ حجت الاسلام والمسلمین دکتر محسن الویری دانشیار و رئیس گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم(ع)، در آیین رونمایی از «موسوعه معارف شیعه» که صبح روز پنجشنبه ۲۷ آذر در سالن کنفرانس مجمع جهانی اهلبیت(ع) برگزار شد تاکید کرد: آنچه میخواهیم در این مراسم بدان بپردازم به جای سخن گفتن از ضرورتها و چالشهای معرفی تشیع در جهان امروز، ارائه یک پیشنهاد و یا شاید به بیانی دقیقتر تبیین اهمیت و ابعاد مختلف و بایستگیهای روشی است که پیش از این از سوی برخی دغدغهمندان برای معرفی تشیع در جهان امروز پیش گرفته شده است.
وی موضوع سخنرانی خود را «دانشنامهنگاری بهمثابه راهکاری برای معرفی تشیع در جهان» بیان کرد.
دانشنامهنگاری؛ میراث روشنگری و ابزار تحول فکری
الویری در ادامه به تبیین ضرورت و پیشینهی تاریخی دانشنامهنگاری پرداخت و گفت: اجازه میخواهم سخن خود را با این مقدمه آغاز کنم یکی از ویژگیهای قرن هجدهم در اروپا یعنی قرن موسوم به روشنگری را دائره المعارفنویسی شمردهاند. در این قرن که به گفته برخی غربپژوهان، دانشمندان برآمده از فضای پس از رنسانس که اکنون جای پای خود را محکم کرده و تقریبا دست و پای کلیسا را بسته بودند، با حوصله ودقت تمام ذرهبین در دست همه جا را کاویدند که هر ردپای باقیمانده از میراث دوران سلطه کلیسا را بزدایند، یکی از اقداماتی که انجام دادند نوشتن دائره المعارف در موضوعات مختلف بود.
وی ادامه داد: دائره المعارف نویسی در قرن هجدهم ابزاری برای تجمیع آگاهیهای پراکنده مربوط به یک علم و تبدیل آن از یک امر شخصی و یا گروهی به یک سرمایه عمومی چهره بست که ضمن ایفای نقش برای عمومیسازی دانش و در دسترس همگان قرار دادن یافتههای علمی، شیوه اندیشیدن را هم آموزش میداد و از همین روی به ابزاری برای مبارزه فکری و سیاسی هم تبدیل شده بود. دنی دیدِرو Denis Diderot (۱۷۸۴ م.) سرپرست نویسندگان اینسکلوپدی Encyclopédie هدف خود را از تدوین این دانشنامه که برخی آن را از جمله عوامل مؤثر در انقلاب کبیر فرانسه میدانند، به صراحت این گونه بیان کرده است: "تغییر دادن شیوه رایج تفکر مردم". ویرایش نخست این دائرهالمعارف که نام کامل آن "دائره المعارف یا لغتنامه روشمند علوم، هنرها و صنایع" بود در بازه زمانی سالهای ۱۷۵۱ تا ۱۷۷۲م. در فرانسه منتشر میشد. این هدف در قرن نوزدهم و بیستم تحول یافت و به عنوان مثال دائرةالمعارف اسلام The Encyclopedia of Islam بیشتر برای برطرف کردن نیاز شرقپژوهان به یک مرجع استاندارد تألیف شد.
رئیس گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم افزود: هدف از این مقدمه، اشاره به یک تجربه موفق برای نشان دادن جایگاه دانشنامهها به عنوان راهکاری برای تجمیع روشمند آگاهیها، عمومیسازی دانش، آموزش شیوه اندیشیدن به یک موضوع، مبارزه با دیگریهای ناهمدل، و فراهم آوردن یک مرجع استاندارد برای پژوهشگران بود. روشن است که سودمندیهای دیگری همچون همسو ساختن پژوهشگران و بهره بردن از ظرفیتهای پراکنده آنها را هم میتوان به این سیاهه افزود.
تجربه دانشنامهنویسی در تمدن اسلامی
الویری با اشاره به تجربه دانشنامهنویسی در تمدن اسلامی اظهار کرد: جالب است که بوعلی سینا (۴۲۸ ق.) نیز در مقدمه دانشنامه علایی که در شمار نخستین دانشنامههای دوره اسلامی است، به صورت تلویحی به هدف عمومیسازی دانشهای عقلی (حکمت پیشینیان برای خادمان مجلس علاءالدوله) اینگونه اشاره کرده است:" فرمان بزرگ خداوند ما، ملک عادل مؤیّد منصور عضد الدین علاء الدولة و فخر الملّة و تاج الائمه ابو جعفر محمد بن دشمنزیار مولی امیر المؤمنین ... که باید که مر خادمان مجلس وی را کتابی تصنیف کنم بپارسی دری که اندر وی اصلها و نکتهاء پنج علم از علمهاء حکمت پیشینگان گرد آورم، بغایت اختصار." (صص ۱ ـ ۲) (دانشنامه علایی، چاپ دانشگاه بوعلی همدان، ۱۳۸۳ ش.)
وی در ادامه تدوین دانشنامههای شیعی را ضروری دانست و تصریح کرد: بر پایه مقدمه ذکر شده، بنده بر این باورم که در شرایط کنونی دانشنامهنویسی به صورتهای گوناگون در کنار همه انواع روشهای علمی و فرهنگی برای شناساندن و ترویج مکتب اهل بیت علیهم السلام، یک اقدام بنیادی، ضروری، دارای دامنه اثرگذاری گسترده، پرمخاطب و پربازده است. شیعیان امامی اکنون بسیار فراتر از یک اقلیت مذهبی کمتر شناختهشده به یک کنشگر نقشآفرین در سطح جهانی تبدیل شدهاند و بر خلاف چند دهه پیش که حتی آمار مطالعات و پژوهشهای مربوط به شیعیان اسماعیلی بیش از مطالعات مربوط به شیعیان امامی بود، اکنون تمایلی بسیار گسترده در سطح مختلف علمی و عمومی، نخبگانی و تودهای برای شناخت شیعه وجود دارد.
رئیس گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم(ع) ادامه داد: نویسنده کتاب حیات دوباره شیعیان The Shia Revival بر این باور است که شیعیان پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به ویژه پس از سقوط صدام قدرت زیادی در منطقه یافتهاند. او شاید ملهم از دیدگاههای هانتینگتون نبرد کنونی در منطقه موسوم به خاورمیانه را نبرد هویتهای مذهبی میشمرد که شیعیان در یک سوی آن ایستادهاند و بر این باور است که به هر اندازه که دمکراسی در این منطقه گسترش یابد شیعیان به صورت طبیعی سهم بیشتری در قدرت خواهند یافت. این نویسنده بر پایه این مقدمات، آینده غرب آسیا را در گروی نتیجه نزاع شیعی سنی میداند. این نگاه جایگاه فوقالعاده بلند و اثرگذار ژئوپولیتیک شیعیان را نشان میدهد، ولی باید توجه داشت که این تحلیل نوعی نگاه تقلیلگرایانه در باره نقش جهانی شیعیان است که باید نسبت به آن محتاط بود. نباید ظرفیتهای بیبدیل مکتب تشیع را برای رویارویی با چالشها و بحرانهای معرفتی و اخلاقی و اجتماعی جهان امروز و کامیابیهای به دست آمده در چند دهه اخیر را به این نگاه سیاسی فروکاست. شیعیان اکنون تنها یک بازیگر قدرتمند سیاسی نیستند، بلکه افزون بر آن، پیامآوران یک مکتب فکری همهجانبه هستند که توان رویارویی با همه چالشها و بحرانهای اندیشگی جهان امروز را به خوبی دارا هستند.
نهضت دانشنامهنویسی؛ یک ضرورت تاریخی برای شیعه
الویری با اشاره به نیاز به نهضت دائرهالمعارفنویسی در میان شیعیان اظهار کرد: شیعیان که اکنون در موقعیتی مشابه متفکران قرن هجدهم در اروپا، نیازمند نهضت دائرهالمعارفنویسی هستند تا بتوانند جایگاه معرفتی و فرهنگی خود را نهادینه سازند و آن را گسترش دهند. همان گونه که فعالیتهای روشمند و هوشمند علمی، سیاسی و فرهنگی عالمان و شاعران و معماران و دولتمردان شیعی در شرایط تقریبا مناسب فراهم آمده پس از حمله مغول سبب شد که تشیع از چهار شهر همیشه شیعه ایران به سراسر ایران گسترش یابد و ایران شیعی پذیرای دولت ملی شیعی صفوی شود، اکنون نیز فعالیتهای روشمند در عرصههای مختلف از سوی کنشگران شیعه میتواند دایره مخاطبان پیامهای شیعی را به صورتی چشمگیر افزایش دهد و تشیع را در گسترهای فراختر به یک باور عمومی تبدیل سازد. باید بسیار مراقب بود که فرصت ناب کنونی رایگان از دست نرود. وجود پارهای مؤلفهها و وقوع پارهای رویدادها از جمله فضای جا به جایی تمدنی از غرب به شرق، بحرانهای معرفتی و معنویتی غرب، پیامدهای افراطگریهای مذهبی و ضرورت زدودن آنها، نیز ضرورت بازخوانی تجربههای معرفی تشیع در جهان امروز را تشدید میکند.
رئیس گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم افزود: موسوعه معارف شیعه میتواند یک گام بسیار مهم و اثرگذار در این مسیر به شمار آید که امروز در باره آن سخن گفته خواهد شد. همچنین دائره المعارف برخط ویکی شیعه که با ۱۶ زبان دردسترس است و بر اساس شنیدهها تا پایان امسال تعداد زبانهای آن به ۳۰ زبان خواهد رسید، نقش مهمی در این زمینه میتواند داشته باشد. باید خداوند را شاکر بود که چندین تجربه ارزشمند دیگر برای تدوین دانشنامه با رویکرد شیعی در کشور وجود دارد. از دیگر پایگاههای اطلاعرسانی و بانکهای اطلاعاتی بر خط و غیربرخط هم باید یاد کرد، ولی همچنان برای تحقق اهدافی که نام برده شد، نیاز به انواع دائره المعارفهای تخصصی متناسب با مخاطبان مختلف و عرصههای مختلف علمی و هنری و اجتماعی هستیم. روشن است که قدرت یافتن روزافزون هوش مصنوعی ما را از این اقدام بینیاز نمیکند و وظیفه انباشتن حافظه هوش مصنوعی و پر کردن دست او بر دوش ما سنگینی میکند.
بایستگیهای تدوین دانشنامههای شیعی
الویری در بخش پایانی سخنان خود مهمترین بایستگیهای تدوین دانشنامهها را اینگونه میتوان برشمرد:
- خودآگاهی نسبت به کارکردهای دانشنامههای تشیع و شیعیان و برنامهریزی برای تحقق بهینه آن، مانند تجمیع روشمند آگاهیها و تبدیل آنها به شاخه علمی، عمومیسازی معارف شیعی، آموزش شیوه نگرش به تشیع و شیعیان، اتخاذ راهبردهای مناسب برای چگونگی تعامل با دیگریهای شیعیان دوازده امامی، ایجاد مرجعیت علمی شایسته اعتماد برای تشیعپژوهان و شیعهپژوهان، انسجام بخشیدن به ظرفیتهای پراکنده تشیعپژوهان و شیعهپژوهان.
- هوشیاری و مراقبت بسیار بالا برای جدا نشدن از پیکره عمومی جهان اسلام و تمدن نوین اسلامی که گستره آن همه امت اسلامی است ضمن حفظ تمایز هویتی خود در همه دانشنامههای تشیع و شیعیان.
- گونهشناسی مخاطبان دانشنامههای تشیع و شیعیان در دایرههای متحدالمرکز شیعه امامی، پیروان دیگر مذاهب شیعی، پیروان دیگر مذاهب اسلامی، پیروان ادیان ابراهیمی، پیروان همه ادیان و دیگر انسانها و تدوین اصول و راهبردهای تعامل با هر یک از لایهها.
- مد نظر قرار دادن بافتار فرهنگی زیست شیعیان از کشورهای اسلامی گرفته تا دورترین نقاط امریکای جنوبی و افریقا در تدوین دانشنامههای تشیع و شیعیان.
- مشخص و برجسته ساختن پیامهای اصلی مکتب اهل بیت علیهم السلام مانند معنویت، عقلانیت و تدوین راهبردهای مناسب برای پرداختن به آن در انواع دانشنامههای تشیع و شیعیان.
- تدوین نظام موضوعات و نیز نظام مسائل شایسته پرداختن به آنها در انواع دانشنامههای تشیع و شیعیان.
- مفهومسازی برای باورهای اصلی شیعی همان گونه که امروزه اصطلاحاتی مانند عاشورا (با همین واژه عربی بدون نیاز به ترجمه) و مقاومت (ترجمه آن به زبانهای مختلف) در سطح جهانی کاربرد یافتهاند و پرداختن سنجیده به این مفاهیم در مدخلهای انواع دانشنامههای تشیع و شیعیان.
- برنامهریزی برای بهره گرفتن از ظرفیت دانشی قابل توجه شیعیان مهاجر در سراسر جهان.
- تعاملی کردن حداکثری دانشنامههای برخط برای تقویت فرهنگ گفتگو به عنوان مناسبترین روش تبلیغ آموزههای مکتب اهل بیت علیهم السلام در جهان امروز
- برگزاری انواع دورههای کوتاهمدت در موضوعات و مسائل گوناگون برای مخاطبان دانشنامههای تشیع و شیعیان به صورت حضوری یا برخط. این گونه برنامهها اغلب از نظر هزینه خودگردان هستند و لذا به آسانی بیشتری قابل اجرا هستند.
گام بعدی موسوعه معارف شیعه چیست؟
وی در پایان بر تاکید بر لزوم تکمیل موسوعه معارف شیعه و آغاز مرحله جدید دانشنامهنگاری شیعی، خاطرنشان کرد: امید است ایدهپردازان، دست اندرکاران و مجریان طرح موسوعه معارف شیعه ضمن دوام بخشیدن و به پایان و به کمال رساندن این طرح ارزشمند و سترگ، خیلی زود به گردآوری و بررسی بازخورد آن هم بپردازند و بر پایه این تجربه با همکاری دیگر نهادها و مراکز و مؤسسات دارای تجربه دائره المعارفنگاری فهرست اولویتبندی شده انواع دانشنامههای تشیع و شیعیان را در دسترس و در دستور کار خود قرار دهند.
.................
پایان پیام
نظر شما