به گزارش خبرگزاری بینالمللی اهلبیت(ع) ـ ابنا ـ حجت الاسلام والمسلمین دکتر محسن الویری دانشیار و رئیس گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم(ع)، در آیین رونمایی از «موسوعه معارف شیعه» که صبح روز پنجشنبه ۲۷ آذر در سالن کنفرانس مجمع جهانی اهلبیت(ع) برگزار شد تاکید کرد: دانشنامهنگاری بهمثابه راهکاری برای معرفی تشیع در جهان معاصر است.
وی موضوع سخنرانی خود را «دانشنامهنگاری بهمثابه راهکاری برای معرفی تشیع در جهان؛ در زمانی که عرصه جهانی برای همگان گشوده شده است» بیان کرد.
دکتر الویری در ادامه به تبیین ضرورت و پیشینهی تاریخی دانشنامهنگاری پرداخت و گفت: در ابتدا، به یکی از ویژگیهای برجستهی قرن هجدهم میلادی در اروپا اشاره میکنم؛ قرنی که آن را «عصر روشنگری» نامیدهاند. یکی از شاخصترین نمودهای این دوره، رواج دانشنامهنویسی (دائرهالمعارفنگاری) بود. دانشمندان پس از رنسانس، که در این قرن به بلوغ فکری رسیده بودند، با کنار زدن اقتدار کلیسا، کوشیدند دانش را از انحصار نهادهای سنتی بیرون آورند و اندیشهی نوین را در فضای عمومی بگسترانند. در همین راستا، نوشتن دائرهالمعارفها را بهعنوان ابزاری برای تجمیع آگاهیهای پراکنده و تبدیل علم از امری اختصاصی به سرمایهای عمومی برگزیدند.
و نتیجه این حرکت را دو کارکرد عمده بیان داشت و گفت :
۱. عمومیسازی دانش نو،
۲. ارائهی شیوهای آموزشی برای تفکر روشمند.
الویری در ادامه به بیان نمونه هایی مهم از این دائره المعارف ها پرداخت و بیان کرد: نمونهی مهم آن، اثر معروف به «دائرهالمعارف» به سرپرستی «دنیس دیدرو» بود که از سال ۱۷۵۱ تا ۱۷۷۲ در فرانسه تدوین شد. حدود ۱۵۰ دانشمند در نگارش مقالات آن همکاری داشتند. برخی پژوهشگران حتی این اثر را از عوامل مؤثر در انقلاب کبیر فرانسه دانستهاند.
دیدرو در مقدمهی خود به صراحت میگوید: «هدف ما دگرگون ساختن شیوهی تفکر مردم است.» نام کامل آن اثر چنین بود: «دائرهالمعارف یا واژهنامهی عقلانی علوم، هنرها و صنایع»؛ و هدفش آن بود که آموزههای علمی جدید را با روشی منسجم و برای عامهی مردم در دسترس قرار دهد.
دانشار دانشگاه باقرالعلوم در ادامه به موضوع تداوم سنت دانشنامهنگاری در تمدن اسلامی پرداخت و تاکید کرد: در جهان اسلام، این سنت به گونهای دیگر تداوم یافت. در قرون میانه و دوران متأخر، کوششهایی برای گردآوری و تبیین دانشهای گوناگون انجام شد. برای نمونه، «دانشنامهی ابوعلی سینا» که در قرن پنجم هجری نگاشته شد، شاید از نخستین نمونههای دقیق دانشنامه در زبان فارسی باشد. ابوعلی سینا در مقدمهی اثر خود مینویسد که هدفش آن بوده است تا دانشهای عقلی و حکمی پیشینیان را برای مخاطبان درباری و فارسیزبان قابلفهم سازد. او به فرمان حاکم وقت مأمور شد که کتابی در موضوع علوم پیشینیان به زبان فارسی روان تألیف کند تا از حد خواص فراتر رود و در اختیار اهل دربار و علاقهمندان عام قرار گیرد. این رویکرد، نشان میدهد که از همان دوران، ایدهی عمومیسازی دانش و گسترش دایرهی مخاطبان علم در تمدن ایرانی ـ اسلامی وجود داشته است.
الویری با تاکید بر دانشنامهنگاری شیعی در جهان امروز گفت: در عصر حاضر، دانشنامهنگاری در حوزهی تشیع نیز جایگاهی ممتاز یافته است. امروزه شیعیان دیگر اقلیتی کمشناختهشده نیستند، بلکه به کنشگرانی اثرگذار در سطح جهانی تبدیل شدهاند. رشد پژوهشهای شیعهپژوهی در دهههای اخیر، شاهدی گویای این روند است. کتابهایی مانند «حیات دوبارهی شیعیان» از نویسندگانی همچون الیویه روا یا ویلیام کلیولند نیز بر این نکته تأکید دارند که پس از انقلاب اسلامی و تحولات منطقه، شیعیان به بازیگران محوری در تحولات فکری و سیاسی خاورمیانه بدل شدهاند. اما نباید به این دیدگاههای تقلیلگرایانه بسنده کرد. نقش جهانی تشیع، فراتر از حوزهی سیاست و منطقه است. مکتب اهلبیت(ع) ظرفیتی بیبدیل برای پاسخگویی به چالشهای معرفتی، اخلاقی و معنوی جهان امروز دارد. از این رو، شیعیان امروز—همچون متفکران قرن روشنگری در اروپا—نیازمند نهضتی نو در عرصهی دانشنامهنویسی هستند تا میراث معرفتی خود را به گونهای سامانیافته و در دسترس جهانیان بازنمایند.
حجت الاسلام و المسلمین الویری با بیان این که تجربهی تاریخی ایران پس از حملهی مغول نیز نمونهای آموزنده است گفت: در آن دوره، کوششهای عالمان، شاعران، معماران و دولتمردان شیعی سبب شد تفکر شیعی از چهار شهر محدود فراتر رفته و در سراسر ایران گسترش یابد تا زمینهی ظهور دولت صفوی فراهم شود. این تجربه نشان میدهد که کار علمی و فرهنگیِ روشمند میتواند دگرگونیهای بنیادین در اندیشه و باور عمومی پدید آورد. چنین تجربهای امروز نیز میتواند راهنمای عمل باشد. اگر فعالیتهای علمی و فرهنگی کنونی شیعیان در سطح جهانی بهصورت هدفمند و منسجم ادامه یابد، بیتردید دایرهی مخاطبان تشیع در دهههای آینده گسترش چشمگیری خواهد یافت.
در ادامه وی به تبیین وضعیت کنونی و بایستگیهای سیاستی در این حوزه پرداخت و گفت: در حال حاضر، آثار ارزشمندی در حوزهی دانشنامهنگاری دینی و شیعی در ایران در حال تدوین یا انتشار است. برای نمونه:
دانشنامهی جهان اسلام،
دائرهالمعارف شیعه،
دانشنامههای تخصصی فاطمی، نبوی و علوی،
دانشنامهی اهلبیت(ع).
برخی از این آثار حتی با شانزده زبان زندهی دنیا منتشر میشوند و قرار است به زبانهای بیشتری نیز گسترش یابند. افزون بر این، پایگاههای اطلاعرسانی و بانکهای اطلاعاتی دیجیتال ظرفیتهای گستردهای برای تجمیع و انتشار دانش شیعی فراهم کردهاند. با اینحال، هنوز کمبودهایی جدی در زمینهی دائرهالمعارفهای تخصصی، موضوعمحور و میانرشتهای احساس میشود.
الویری با بیان رشد روزافزون فناوری نوین از جمله هوش مصنوعی بیان کرد: گسترش هوش مصنوعی هرچند در پردازش دادهها مفید است، اما جایگزین تولید آگاهی و ساماندهی معرفتی نمیشود. تولید دادهی سامانمند و مستند همچنان بر عهدهی عالمان و پژوهشگران است.
در ادامه الویری به چند توصیهی سیاستی برای آیندهی دانشنامهنگاری شیعی اشاره کرد این موارد را اینگونه برشمرد:
۱. خودآگاهی نسبت به رسالت دانشنامهنگاری: باید روشن کنیم هدف از دانشنامهنویسی شیعی، صرفاً اطلاعرسانی نیست، بلکه ایجاد منظومهای معرفتی و سامانیافته از «شیعهشناسی» است.
۲. بینالمللیسازی تولیدات علمی: ترجمهی آثار به زبانهای گوناگون و عرضهی آنها در مجامع علمی جهانی ضروری است.
۳. روشمندسازی پژوهشها: هر مقاله باید بر پایهی مستندات متقن و با متدولوژی واحد تدوین گردد.
۴. همافزایی میان نهادها: مراکز علمی و حوزوی باید از موازیکاری بپرهیزند و منابع خود را در پروژههای مشترک به کار گیرند.
۵. استفاده از فناوریهای نو: طراحی پایگاههای آنلاین دانشنامهای، همراه با موتورهای جستوجوی مفهومی و پیونددهی دادهها، میتواند کارکرد آثار را به طرز چشمگیری افزایش دهد.
الویری با تاکید بر این که دانشنامهنگاری در جهان امروز نهتنها ابزاری برای عرضهی دانش، بلکه راهکاری تمدنی برای گفتوگو، تعامل و معرفی چهرهی عقلانی و فرهنگی تشیع است. اگر این مسیر با هوشمندی، نظم علمی، و بهرهگیری از تجربههای تاریخی دنبال شود، میتواند یکی از کارآمدترین ابزارهای تمدنیِ مکتب اهلبیت(ع) در سطح جهانی باشد.
در ادامه سخنران نشست به بیان اهمیت تشیعپژوهی، بومیسازی معارف شیعی و راهبردهای دانشنامهنگاری پرداخت و گفت: باید به نکاتی بنیادین در خصوص شیعهشناسی و بومیسازی معارف شیعی اشاره کنم. مقصود از این مباحث، آموزش شیوهی نگرش صحیح به تشیع و شیعیان، اتخاذ راهبردهای مناسب برای تعامل با گرایشهای گوناگون شیعی، و نیز ساماندهی ارتباط میان جریانهای متنوع فرهنگی، علمی و اجتماعی شیعی در سطح جهانی است.
وی مهمترین اهداف این حرکت را اینگونه بیان کرد :
ایجاد مرجعیت علمی معتبر و شایستهی اعتماد برای همهی تشیعپژوهان و اسلامپژوهان جهان،
انسجامبخشی به ظرفیتهای پراکندهی علمی در عرصهی شیعهپژوهی،
و فراهمآوردن زیرساخت فکری لازم برای توسعهی دانشنامههای بینالمللی در زمینهی معارف اهلبیت(ع).
الویری ایجاد «نهضت معرفی معرفتی تشیع» را یک اقدام صرفا تبلیغی ندانست و گفت: این حرکتی تمدنی و فرهنگی است که باید با انسجام نظری و همراهی نهادهای علمی دنبال شود. وی برای این مساله یکسری لوازمی را بیان کرد و آنها را اینگونه برشمرد:
۱. ضرورت ماندن در بدنهی امت اسلامی
۲. گونهشناسی مخاطبان
۳. تاکید بر پیامهای محوری مکتب اهلبیت(ع)
۴. مفهومسازی و فرهنگسازی جهانی
۵. بهرهگیری از ظرفیت علمی شیعیان مهاجر
۶. همکاری میان مراکز و نهادهای دانشنامهای
۷. آموزش و تربیت نیروهای متخصص
وی در پایان گفت: امید آن دارم که ایدهپردازان، دستاندرکاران و مجریان طرحهای دانشنامهای در حوزهی معارف شیعه ضمن استمرار و تکمیل این پروژهها، هرچه زودتر به گردآوری و تحلیل بازخوردها نیز بپردازند.
پیشنهاد میشود با همکاری و تعامل میان مراکز علمی، فهرستی جامع از دانشنامههای موجود در موضوعات مرتبط با تشیع و شیعیان تهیه و منتشر شود.
در کنار آن، باید فهرست اولویتهای پژوهشی و موضوعات ضروری نیز تنظیم گردد تا مسیر حرکت آینده روشنتر و هدفمندتر باشد.
.................
پایان پیام
نظر شما