راه‌های ایجاد طهارت برای نماز و اسرار آن

خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا ـ آب، سّر و راز حیات و راهی برای دیدن قدرت خداوند متعال است؛ چنان­که در قرآن کریم می‌فرماید: «... وَ أَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا. لِنُحْیِیَ بِه‌...» (فرقان، ۴۸ و۴۹) و از آسمان آبی پاکیزه فرو باریدیم، تا با آن سرزمینی پژمرده را زنده گردانیم. همچنین در آیه ۱۱سوره انفال می‌فرماید: «... وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطان‌ ...»؛ از آسمان بر شما آبی فرو می‌بارد، تا شما را با آن پاکیزه کند و پلیدی شیطان را از شما بزداید.

خاک جایگزین آب در طهارت

خاک، اصل انسان است و خداوند در کلام خویش می‌فرماید: «مِنْها خَلَقْناکُم‌...»(طه، ۵۵)؛ از آن خاک شما را آفریدیم. و همچنین می‌فرماید: «... فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّبا ...» (نساء، ۴۳/ مائده، ۶)؛ اگر آب نیافتید بر خاک پاک تیمم کنید. تیمم به خاک برای آن است که انسان در ذات خویش تفکر کند و معرفت یابد که چه کسی، چرا و چگونه او را آفریده است. تفکر در این موضوع فروتنی، خاکساری و دوری از تکبر را در انسان ایجاد می‌کند. زیرا خاک نماد ذلت و خواری است.

اسرار طهارت با آب

امام صادق علیه‌السلام ضمن روایتی انسان را به اندیشیدن دربارة خواص متعدد آب مانند قابلیت احیاء، صفا، رقت، پاک‌کنندگی، برکت‌زایی و خاصیت حلّال بودن آن امر کرده و متذکر شده است که هر یک از این خواص برای انسان وسیله‌ای برای رسیدن به مقامی دیگر است.

امام خمینی(ره) در ذیل این روایت چنین گفته است: انسان باید با استفاده از آب، کسالت، سستی و رخوت خواب را از جسم خود دور سازد؛ و صورت خود را با آن شستشو دهد و با ظاهری پاک به سوی پروردگار برای نماز رهسپار شود.

فرد باید با قابلیت احیاکنندگی آب، اعضای بدن خود را زنده کند و به اطاعت از خداوند وادارد و باطن خود را به وسیله تفکر درباره مبدأ، منشأ، منتها و عاقبت خویش زنده کند و قلب خود را با ایمان و اطمینان حیات و زندگی بخشد و باطن خود را با تجلیات افعال و اسماء و ذات خداوند زنده کند.

درس گرفتن از صفای آب

صفای آب می‌تواند برای انسان سرمشقی باشد تا با خداوند با صدق و صفا قدم زند و به مراتب اخلاص دست یابد و با بندگان خدا نیز با اخلاص و صداقت معاشرت کند و در راه خدا و خدمت به خلق خدا از اعمالی که منفعت شخصی دارد، گذر کند.

حلّال بودن آب

خاصیت حلّال بودن آب باعث آشکار شدن ویژگی‌های اساسی مواد و همچنین به کمال رسیدن آنها می‌شود. اندیشیدن در این ویژگی سبب می‌شود که معاشرت و معاملة انسان با بندگان خدا نیز بدین گونه باشد و از منظر عطوفت و اصلاح به بندگان خدا بنگرد و درصدد اصلاح و احیاء ظاهر و باطن آنان باشد و گمراهان را هدایت کند.

 بنابر وعدة امام صادق علیه‌السلام اگر غسل و وضو با این تفکرات همراه باشد، چشمه‌های معرفت در قلب انسان می‌جوشد و به اسرار طهارت و حقایق آن پی می‌برد، و با کمک عنایت­های غیبی و ریاضت‌های نفسانی، لیاقت رسیدن به مقام قرب و انس با خداوند را به دست می‌آورد.

راز طهارت با خاک(تیمم)

هدف از طهارت با خاک، تواضع و فروتنی در برابر مقام بلند پروردگار و خشوع در برابر قدرت مطلق اوست. تاکید بر فروتنی را می‌توان در آداب حج و احرام نیز دید که توصیه شده، بهتر آن است حاجیان و عمره‌گزاران گَردآلود، پریشان و ژولیده موی باشند. خداوند متعال دربارة حکمت طهارتی که از خاک به دست می‌آید، می‌فرماید: «... ما یُریدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُریدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون» (مائده، ۶) خداوند نمی‌خواهد برای شما دشواری قرار دهد، بلکه می‌خواهد تا شما را پاکیزه بدارد و نعمتش را بر شما تمام کند، باشد که سپاس گزارید. و در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: «وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنْکُمْ رِجْزَ الشَّیْطان‌...»(انفال، ۱۱) و از آسمان آبی بر شما بارید، تا شما را با آن پاکیزه بدارد و از شما پلیدی شیطان را بزداید.

پاکی ظاهری که با آب حاصل می‌شود، از بین برندة پلیدی شیطان است و اگرچه این نوع پاکی در تیمم با خاک حاصل نمی‌شود، ولی فروتنی و بندگی را به ارمغان می‌آورد. از این منظر، طهارت با آب و خاک در معنا با یکدیگر یکسانند و برابری کمی و کیفی آنها ضرورت ندارد. از این­رو مسح سر و پاها در تیمم لازم نیست؛ و این شاید بدان دلیل باشد که در فرهنگ عامه، خاک بر سر ریختن، علامت فصل و جدایی است، در حالی که نماز از وصل و پیوند حکایت می‌کند.

برخی بزرگان گفته‌اند مسح پاها با خاک، نشانه فراق و جدایی نیست، ولی انسان در تیمم مکلف به انجام آن نشده است. چون در نماز، طهارت بیرون و پاکی درون جمع می‌شود، دستور بر این است که نماز تنها با طهارت پنج عضو و پاک ساختن دل با توبه، جایز و رواست. منظور از توبه، بازگشت از گناه به فرمانبرداری، از دشمنی به دوستی با خدا، از ماسِوی­الله به سوی خدا و از کثرت به وحدت است.

پی‌نوشت:
(امام خمینی، سّرالصلوه، ص۴۱)
(امام خمینی، سّرالصلوه، ص ۴۶- ۴۵)
(جوادی آملی، رازهای نماز، ص۴۰)