با علی(ع) در مسیر نور: رهنمودهایی برای رهایی از تاریکی‌ها

خبرگزاری بین المللی اهل بیت (ع) ابنا- هر حدیث و سخن امام علی (ع) پیرامون موضوعات مختلف که در کتبی نظیر نهج البلاغه و غررالحکم و دیگر متون حدیثی نقل شده، دریایی از معارف اسلامی را در خود جای داده است.

از امام علی (ع) احادیث، خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار فراوانی بر جای مانده است. در نوشتار حاضر، چندین سخن امام علی (ع) از کتاب غررالحکم و درر الکلم انتخاب گردیده و با توضیحاتی اقتباس شده از شرح جلال الدین خوانساری ارائه شده است:

سخن امام علی (ع) درباره دین

الدین یعصم؛ دین نگاه می دارد.

یعنی رعایت دین و اهتمام در امور آن انسان را از حسرت و ندامت روز جزا، حفظ می کند و این مطلب ظاهر است و همچنین از خفت و ذلت در دنیا نیز انسان را حفظ می کند؛ زیرا که دیندار نزد خلایق نیز عزیز و محترم است و اگر آزار و اذیتی هم در راه دین به کسی برسد در نظرها خوار و بی ‏اعتبار نگردد، بلکه در نظر انسان حقیقت بین‏ در علو قدر و سمو رتبه اش افزوده گردد.

سخن امام علی (ع) درباره دنیا

الدّنیا تسلم؛ دنیا خوار می کند.

توضیح این سخن امام علی (ع) این است که دنیا دوستی و حرص در طلب دنیا و تلف نمودن عمر در تحصیل آن انسان را هم در دنیا و هم در عقبا خوار می کند؛ پس اگر کسی مشغول طلب امور دنیا شود باید که بعد از فراغ از لوازم، در امور اخروی سعی و تلاش کند.

این سخن امام علی (ع) که دنیا را نکوهش می کند در صورتی که فقط دنیا منظور و هدف قرار بگیرد. مثل جمع نمودن زخارف دنیوی یا تحصیل جاه و اعتبار از برای برتری بر دیگران  و زیادتی و غلبه بر ایشان، اما اگر منظور از طلب دنیا نیز تحصیل ثواب های اخروی باشد مانند طلب مال به قدر ما یحتاج خود و عیال که از نظر شرع واجب است مشمول سنخ امام علی (ع) نیست.

حتی بیشتر از آن نیز  برای اطعام دیگران و بخشیدن به فقرا  و مساکین و هزینه کردن در حج و زیارات و سایر راه های خیرات، یا تحصیل جاه و اعتبار برای تمکن از امر به معروف و نهی از منکر و کمک فقرا، و نجات آن ها از ظلم زورمندان. این موارد از مصادیق طلب دنیا به شمار نمی آیند بلکه از مصادیق تلاش برای سعادت اخروی خواهد بود که عقلا و شرعا ممدوح و مستحسن است.

«الدّین یجلّ، الدّنیا تذلّ؛ دین بزرگ می کند و دنیا خوار می ‏گرداند» نیز معنای دو حدیث فوق را دارد.

مقایسه دنیا و آخرت در سخن امام علی (ع)

دنیا در گذر است و آخرت زمانیست پاینده.

این سخن گهر بار امام علی (ع) به ما گوشزد می کند که دنیا برای کسی دوام ندارد و از این ‌رو نباید برای دنیا به گونه ای تلاش کند که گویا در آن برای ابد زندگی می کند؛ بلکه تلاش او  باید برای آخرت باشد که ماندگار است.

انسان عاقل برای چیزی که ماندگاری ندارد خود را به زحمت نمی اندازد برای اینکه زحماتش هدر می رود و جز حسرت چیزی دیگری نصیب او نمی گردد. کسی که به آخرت ایمان دارد و نیز می داند که آخرت ماندگار است تمام تلاش خود را صرف ساختن آخرت خود می کند.

جایگاه علم و حکمت در سخن امام علی (ع)

علم باعث بلندی و حکمت باعث رشد می شود.

بر طبق این سخن امام علی (ع) علم و دانش صاحب خود را بلند می ‏گرداند و حکمت باعث رشد و راه یافتن او می ‏شود و مراد از حکمت نیز دانستن علوم دینی و معارف شرعی است و گاهی عمل نیز در مفهوم آن اعتبار می ‏شود. پس ممکن است مراد  علم با عمل باشد. بنا بر معنای دوم  سبب تام است برای رشد و راه یافتن به غایت که عبارت از سعادت ابدی و ثواب های سرمدی باشد.

در قرآن کریم خداوند حکمت و دانش را خیر کثیر دانسته و فرموده است: «(خدا) دانش و حکمت را به هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می‏ دهد؛ و به هر کس دانش داده شود، خیر فراوانی داده شده است‏».

مقایسه عدل و ستم در سخن امام علی (ع)

عدل دل پذیر است و ستم از راه بیرون برنده است.

 این بسیار روشن است که عدل دل پذیر و پسندیده است و مردم به شخص عادل الفت و رغبت دارند و ظلم و ستم چون سبب تنفر مردم از صاحب آن و دوری گزیدن از او می ‏شود پس انسان را از راه بیرون می کند؛ یعنی صاحب خود را به راهی می ‏برد خارج از راهی که جاده سلوک مردم است.

ظلم باعث می گردد صاحبش را از راه مستقیم خداوند منحرف نموده و او را به سوی شقاوت و بدبختی سوق می دهد و لعنت خدا را برای خود بخرد چنانکه خداوند در قرآن فرموده است: «ای لعنت خدا بر ظالمان باد!»

سخن امام علی (ع) درباره راستی و گذشت

الصدق وسیله، العفو فضیله

امام علی (ع) در این سخن فرموده است که راستی وسیله فوز به خیرات و سعادات است، و عفو و در گذشتن از تقصیرات مردم عین فضیلت و زیادتی محاسن و مکارم اخلاق است.

انسانی که اهل گذشت نیست معمولا کینه توز بوده و با هر کسی با کوچک ترین خطایش به دشمنی می پردازد.

از پیامبر اسلام (ص) نقل شده که فرمود: آیا شما را نسبت به برترین خلایق دنیا و آخرت آگاه نسازم؟ بخشیدن کسی را که نسبت به شما ستم کرده، صله و دیدار با کسی که با شما قهر کرده، نیکی به شخصی که به شما بدی کرده، کمک به فردی که شما را محروم کرده باشد.

و نیز فرموده است در دشمنی و کینه توزی ریشه کنی وجود دارد، ولی نه اینکه ریشه موها را برکند، بلکه دین و ایمان را نابود می ‏سازد.

در این حدیث شریف مصادیقی که موضوع عفو و گذشت را تشکیل می دهد مطرح گردیده است. یعنی انسان در برابر ظلم، قطع رحم، بدی کردن دیگران و محروم شدن از حق توسط دیگران باید گذشت داشته باشد و با این گذشت فضیلت انسانی را به کمال برساند و از کینه توزی که دین انسان را به باد می دهد جدا اجتناب کند.

سخن امام علی (ع) درباره سخاوت و شرافت

سخاوت صفت نیکو و شرافت امتیاز است.

مراد از این سخن امام علی (ع) این است که  سخاوت از اخلاق پسندیده و خوی های خوش است، یا مراد اینست که سخاوت آنست که ملکه این کس شده باشد و در او ثابت و راسخ باشد. شرف یعنی بلندی مرتبه‏ و فضیلت به این معنا که شرف یک انسان به فضیلت او است نه  اینکه به اعتبار مال و جاه یا بلندی نسب و مانند آن ها باشد.

دور اندیشی و سستی در سخن امام علی (ع)

دور اندیشی و عاقبت بینی سرمایه خیرات است، و سستی و کاهلی ضایع کردن عمر و فرصت ها است.

در حدیثی دیگر امیرالمؤمنین (ع) فرموده است: صداقت از امانت به حساب می ‏آید دروغ خیانت است، ادب آدمی را سربلند می‏ کند، دور اندیشی‏ از تیزهوشی است، اسراف آدمی را هلاک می‏ کند و میانه روی ثروت می‏ آورد.

انسان دور اندیش هرگز در انجام وظایف و تکالیف سستی نمی کند؛ زیرا سستی در انجام باعث ندامت انسان می که قابل جبران هم نیست. امام علی (ع) در یکی از خطبه های خود فرموده است:

«به جان خودم سوگند در جنگ با کسی که با حق مخالفت کرده، و در گمراهی قدم نهاده مداهنه و سستی‏ نمی ‏کنم. بندگان خدا! از خدا پروا کنید، و از خدا به خدا بگریزید، و در راهی که برای شما قرار داده قدم نهید، و به ادای تکالیف قیام کنید.

سخن امام علی (ع) درباره وفا و دوستی

وفا کرم است و دوستی مهربانی و نرمیست.

یعنی وفا به حقوق الهی و انجام دادن آن ها و به حقوق مردم و ادای آن ها، کرم است و هر که به همه آن ها وفا کند کریم است هر چند افزون بر آن ها کار خیری دیگری نکند بلکه در بعضی احادیث وارد شده که نهایت کرم همانست. دوستی آنست که با مهربانی و نرمی باشد پس هر که چنین نباشد دوست نخواهد بود.

تواضع و تکبر در سخن امام علی (ع)

فروتنی و تواضع انسان را بلند مرتبه می‏ سازد. اما تکبر و بزرگ منشی باعث پستی انسان می شود. زیرا انسان متکبر هیچگاه دل مردم را نمی تواند به خود جذب کند. اما انسان متواضع با تواضعش دل های مردم را به خود جذب نموده و در نهایت از سوی آنان بزرگ داشته می شود.

پی نوشت ها و منابع:

1- قرآن کریم

2- خوانساری، جلال الدین محمد، شرح ‏غررالحکم ‏و دررالکلم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ۴، ۱۳۶۶ش.

3- علامه مجلسی، ایمان و کفر (ترجمه جلد ۷۰- ۶۴ بحار الانوار)، ترجمه عزیز الله عطاردی، تهران، انتشارات عطارد، چ ۱، ۱۳۷۸ ش.

4- علی بن ابی‏طالب (ع)، نهج البلاغه (ترجمه انصاریان)، قم، دار العرفان ، چ ۱، ۱۳۸۸ش.

5- کوفی اهوازی، حسین بن سعید، زاهد کیست؟ وظیفه اش چیست؟، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، پژوهشکده باقر العلوم (ع)، انتشارات نورالسجاد؛ چ۱، ۱۴۲۹ ق.