احسان و نیکوکاری؛ درمانی برای زخم‌های اجتماعی

خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا: احسان در فرهنگ اسلامی، تنها یک عمل فردی و گذرا نیست، بلکه یک اصل بنیادین برای ساخت جامعه‌ای همدل و عدالت‌محور به شمار می‌رود. قرآن کریم در سوره بقره می‌فرماید:
«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ» (۱).

از نگاه مفسران، این آیه نشان می‌دهد که عدالت پایه جامعه است، اما احسان روح آن را کامل می‌سازد. عدالت از ظلم جلوگیری می‌کند و احسان زخم‌های جامعه را التیام می‌بخشد.

جایگاه احسان در سخنان اهل‌بیت(ع)

امام علی(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند:  «أفضلُ الإیمانِ الإحسانُ إلی الناس» ؛ برترین ایمان، نیکی به مردم است (۲).

امام صادق(ع) نیز در حدیثی تأکید می‌کنند:  «الْمُؤْمِنُ یَحْتَاجُ إِلَی ثَلَاثِ خِصَالٍ: تَوْفِیقٍ مِنَ اللَّهِ، وَوَاعِظٍ مِنْ نَفْسِهِ، وَقَبُولٍ مِمَّنْ یَنْصَحُهُ» (۳). بسیاری از شارحان این حدیث، یکی از مصادیق "قبول نصیحت" را گشودگی نسبت به نیکی دانسته‌اند.

در تاریخ آمده است که امیرالمؤمنین(ع) شب‌ها ناشناس کیسه‌های آذوقه را بر دوش می‌گرفت و به خانه یتیمان و نیازمندان می‌برد. ابن‌ابی‌الحدید در شرح نهج‌البلاغه نقل می‌کند: «هنگامی که امام به شهادت رسید و حمل آذوقه متوقف شد، بسیاری تازه فهمیدند آن ناشناس شبانه، خود امیرالمؤمنین(ع) بوده است» (۴).
این روایت تاریخی نشان می‌دهد که احسان در نگاه اهل‌بیت(ع)، نه یک رفتار تبلیغی، بلکه یک مسئولیت الهی است.

امروزه کارشناسان اجتماعی معتقدند که نهادینه شدن فرهنگ احسان می‌تواند بخشی از مشکلات ساختاری جوامع اسلامی را حل کند. دکتر علی شریعتی در تحلیل خود می‌گوید:  «نیکوکاری اگر در متن جامعه و ساختار اجتماعی جای گیرد، می‌تواند به موتور عدالت تبدیل شود؛ وگرنه صرفاً به کارهای مقطعی و نمادین محدود خواهد شد» (۵)

از سوی دیگر، آیت‌الله سید محمدحسین فضل‌الله تأکید دارد:  «احسان به نیازمندان، تنها یک امر فردی نیست، بلکه مسئولیت اجتماعی است که باید توسط حکومت و نهادها سامان‌دهی شود تا به عدالت پایدار منجر گردد» (۶)

کاربرد امروزی

با توجه به افزایش فاصله طبقاتی، بحران‌های اقتصادی و ضعف همبستگی اجتماعی در بسیاری از جوامع اسلامی، بازگشت به اصل احسان می‌تواند عاملی تعیین‌کننده در بازسازی اعتماد عمومی باشد. ایجاد صندوق‌های مردمی، خیریه‌های شفاف و استفاده از فناوری برای سامان‌دهی کمک‌ها، راهکارهایی است که می‌تواند فرهنگ احسان را با نیازهای روز همسو کند.

جمع‌بندی

احسان و نیکوکاری، یک اصل اخلاقی صرف نیست، بلکه نیرویی استراتژیک برای بازسازی جامعه اسلامی. قرآن و اهل‌بیت(ع) همواره بر آن تأکید کرده‌اند و اندیشمندان معاصر نیز آن را پاسخی عملی به بحران‌های اجتماعی می‌دانند. جامعه‌ای که احسان در آن نهادینه شود، هم از فقر مادی و هم از فقر اخلاقی در امان خواهد بود.

منابع:

1. قرآن کریم، سوره نحل، آیه ۹۰.

2. نهج‌البلاغه، حکمت ۲۳.

3. کلینی، الکافی، ج۲، ص ۸۰.

4. ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۰، ص ۱۶۸.

5. شریعتی، علی(ع)، مجموعه آثار، ج۴.

6. فضل‌الله، سید محمدحسین، الحیاة، ج۱.