آیا می‌توان با حیله شرعی از غسل فرار کرد؟

خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا: شخصی را فرض می کنیم که جهت غسل و وضو آب دارد؛ امّا بر اثر تنبلی، یا شرم و حیا، (۱) یا گرانی(۲) قیمت آب، و مانند آن، نمی خواهد از آن استفاده کند؛ بلکه قصد دارد با تیمّم عبادتهای خویش را انجام دهد. چنین شخصی دست به حیله میزند، بدین شکل که نماز خود را به تأخیر می اندازد، تا وقت برای غسل و وضو تنگ شود، سپس در ضیق وقت تیمّم میکند، و با آن نماز یا روزه اش را انجام می دهد. (۳)
این حیله از دو جهت قابل بحث و تحقیق است: نخست این که آیا این کار از نظر تکلیفی جایز است؟ دیگر این که از نظر حکم وضعی، چنین نماز و روزه ای مجزی و کافی است، یا نیاز به اعاده و قضا دارد؟

۱. حکم تکلیفی
آیا از نظر شرع مقدّس اسلام تأخیر غسل و وضو، تا زمانی که وقت برای آن باقی نماند و ناچار باشد تیمّم کند، کار مشروعی است، یا این کار از اساس غیر مجاز است؟
شاید تصوّر شود اصل حاکم در این جا برائت است؛ چون هر جا شک در حرمت و حلیّت کاری داشته باشیم، اصل برائت جاری است، پس تأخیر غسل و وضو تا تنگی وقت حرام نیست. به خصوص که در شبیه این مسأله علما و فقها فتوا دادهاند، و آن، شخصی است که وضو دارد، و میتواند نمازش را با وضو بخواند، ولی خود را با مواقعه با همسر جنب میکند، و چون آبی جهت غسل و وضو ندارد، نمازش را با تیمّم میخواند. (۴)

همان گونه که در این جا باطل کردن وضو و سپس انجام عبادت با تیمّم جایز است، در مسأله مورد بحث نیز تأخیر نماز تا تنگی وقت، و سپس انجام آن با تیمّم جایز میباشد.
ولی انصاف این است که تأخیر انداختن غسل و وضو تا آخر وقت بدون هیچ گونه عذر شرعی، و تبدیل آن به تیمّم در ضیق وقت حرام است؛ زیرا وضو و تیمّم (یا غسل و تیمّم) دو واجب تخییری در عرض هم نیستند، بلکه در طول یکدیگر هستند. اوّل وضو یا غسل واجب است، و در صورت عدم امکان وضو و غسل، تیمّم واجب میشود.

به تعبیر دیگر، تیمّم بدل اضطراری وضو و غسل است؛ یعنی انسان تا مضطر و ناچار نشود نباید به سراغ تیمّم برود. مثل این که مولا به عبد خود بگوید: «آب خنک بیاور، و اگر ناچار شدی آب داغ بیاور» اگر عبد آب خنک داشته باشد، آیا میتواند آن را دور بریزد، و آب داغ بیاورد؟ یا آب داغ برای زمانی است که واقعاً اضطراری در کار باشد، و آب خنک یافت نشود!؟

اما مسأله «إجنابِ نَفْس» (یعنی انسانی که دسترسی به آب ندارد، خود را از راه مشروع جنب کند، سپس با تیمّم نماز بخواند) روایات خاصّی دارد، (۵) و نمیتوانیم مسأله مورد بحث را، به آن مسأله منصوص قیاس کنیم.
اگر می خواهید مسأله فوق را قیاس کنید، به شخصی قیاس نمایید که در بیابان آبی برای غسل و وضو نمییابد، و فحص و تحقیق نمیکند تا وقت ضیق شود، و در تنگی وقت تیمّم میکند، و نمازش را میخواند که فقها چنین کاری را از نظر شرع جایز نمیدانند؛ هر چند نماز او را از نظر وضعی صحیح می دانند.
«صاحب جواهر» در این زمینه میفرماید: «لو اخل بالطلب حتّی ضاق الوقت أخطأ لتقصیره فی الطلب الواجب علیه و صحّ تیممه و صلاته علی الأظهر الأشهر بین الأصحاب، بل فی المدارک أنه المشهور و عن الروض نسبته إلی فتوی الأصحاب».(۶) نتیجه این که تأخیر نماز تا تنگی وقت و سپس انجام آن با تیمّم شرعاً جایز نیست، و چنین شخصی مرتکب معصیت شده، زیرا با استفاده از مقدّمه حرام چاره جویی کرده است.

۲. حکم وضعی
اگر مکلّف نمازش را تأخیر انداخت، و در تنگی وقت، که زمان کافی برای وضو گرفتن نبود، تیمّم کرد و نماز را خواند، یا به هنگام سحر ماه مبارک رمضان غسل جنابت را به تأخیر انداخت و در تنگی وقت، که زمان کافی برای غسل نداشت، تیمّم بدل از غسل جنابت کرد و روزه گرفت، صرف نظر از این که مرتکب معصیت شده، آیا نماز و روزه اش صحیح می باشد؟ یا باطل است و نیاز به قضا دارد؟

حق این است که تیمّم چنین شخصی صحیح، و نماز و روزه اش مجزی است و نیازی به قضا ندارد، زیرا اطلاقات ادلّه تیمّم شامل مورد بحث میشود. از جمله این اطلاقات آیه ششم سوره مائده است. خداوند متعال در این آیه میفرماید: «وَ اِنْ کُنْتُمْ مَرْضی اَوْ عَلَی سَفَرٍ ... اَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّباً»؛ (اگر بیمار یا مسافر باشید ... یا با زنان تماس گرفتهاید، و آب [برای غسل یا وضو] نیابید، با خاک پاکی تیمّم کنید).

جمله ی «فَلَمْ تَجِدُوا ماءً» را می توان به دوگونه تفسیر کرد:

الف) این که هیچ گونه آبی در دسترس نباشد.
ب) این که آب در دسترس باشد، ولی به علّتی امکان استفاده از آب نباشد؛ حال یا به خاطر گرانی آب، یا ضیق وقت، یا ضرر داشتن آب برای اعضای وضو و مانند آن.
و به تعبیر دیگر «وجدان» را در آیه شریفه به «قدرت» تفسیر کنیم. بنابراین «عدم وجدان الماء» یعنی عدم امکان استفاده از آب به هر علّت که باشد.

خلاصه این که اطلاق آیه شریفه «فَلَمْ تَجِدُوا ماءً» شامل کسی که نماز خویش را تا آخر وقت به تأخیر میاندازد، و در تنگی وقت نماز را با تیمّم میخواند میشود، همانگونه که حکم اضطرار شامل کسی که خود را عمداً مضطر به «اکل میته» نموده نیز میگردد، و خوردن میته برایش حلال میباشد؛ هر چند معصیت کرده است.

و از جمله اطلاقات تیمّم در روایات، روایت معتبر زراره است. به این حدیث توجّه کنید: «عن زراره، عن أحدهما علیهما السلام قال: إذا لَمْ یَجِدِ الْمُسافِرُ الْماءَ فَلْیَطْلُبْ مادامَ فی الْوَقْتِ فَإذا خافَ اَنْ یَفُوتَهُ الْوَقْتُ فَلْیُتَمِّمْ وَ لْیُصَلِّ» (۷)؛ (هرگاه مسافر برای وضو آب نداشت، تا زمانی که وقت نماز تنگ نشده در جستجوی آب باشد. امّا هنگامی که خوف قضای نماز بر اثر گذشتن وقت میرود، تیمّم میکند و نمازش را بجا میآورد).
آغاز روایت گرچه مربوط به بحث ما نیست، ولی ذیل آن مطلق است و شامل بحث ما میشود. یعنی هر کسی تا آخر وقت نماز نخوانده ـ به هر علّتی که باشد ـ در تنگی وقت تیمّم کند و نماز بخواند، و نماز او صحیح است.

سوال: اطلاقات تیمّم، از جمله آیه شریفه و روایت معتبره فوق، منصرف است به کسی که عمداً و عصیاناً نمازش را به تأخیر نیانداخته باشد. بنابراین، اگر شخصی عمداً و از روی تنبلی چنین کاری کند مشمول اطلاقات نمیشود، و دلیلی بر صحّت تیمّم او نداریم، بنابراین نمازش باطل است و باید قضا کند.

پاسخ: این انصراف، بدوی و ابتدایی است، و با اندکی دقّت و تأمّل از بین میرود، و چنین انصرافی، همان گونه که در علم اصول فقه گفته شده، مانع از اطلاق آیه و روایت نمی گردد. و لهذا فقها گفتهاند: «اگر کسی در بیابان آب نداشته باشد، و در جستجوی آب نرود تا وقت تنگ شود، و با تیمّم نماز بخواند نمازش صحیح است» و این مسأله مشهور بلکه اجماعی است.

نتیجه این که هر گاه شخصی به هر علّتی نمازش را تا انتهای وقت به تأخیر بیندازد، سپس با تیمم  نماز بخواند؛ ولی نمازش صحیح است. (۸)

پی نوشت: