خبرگزاری بین المللی اهل بیت(ع)-ابنا: حدیث شریف امیرالمومنین (ع) «قَـدِّرْ ثُـمَّ اقْـطَعْ وَ فَـکِّرْ ثُـمَّ انْـطِقْ»(1) راهنمایی بنیادین برای زندگی خردمندانه است که بر لزوم تدبیر در عمل و تفکر در گفتار تأکید میکند. باتبیین این حکمت علوی و تکیه بر آموزههای نورانی قرآن کریم می توان براهمیت مسئولیتپذیری در تصمیمات و کلام بیشتر آگاه شد.
بخش اول: در قلمرو عمل: «قَـدِّرْ ثُـمَّ اقْـطَعْ» (اندازه بگیر، سپس بِبُر):
تبیین مفهوم «قدّر» (اندازهگیری و سنجش):
این بخش از حدیث به اهمیت برنامهریزی، آیندهنگری، سنجش جوانب مختلف یک کار و ارزیابی پیامدهای آن قبل از اقدام اشاره دارد.
ونشاندهنده لزوم دوری از شتابزدگی، عمل بدون فکر و تصمیمات احساسی است.
شامل مشورت، استفاده از تجربه دیگران، و حتی استخاره در موارد تردید.
تبیین مفهوم «اقطع» (بریدن و تصمیم نهایی):
پس از سنجش کافی، باید با قاطعیت تصمیم گرفت و اقدام کرد. تردید و تعلل پس از بررسی کافی، خود نوعی عجز و ضعف است.
این عمل باید با توکل بر خدا همراه باشد.
تدبیر، برنامهریزی و توکل در عمل در آیات:
_یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ(2)
"ای کسانی که ایمان آوردهاید! از خدا پروا کنید؛ و هر کس باید بنگرد که برای فردای خود چه پیش فرستاده است؛ و از خدا پروا کنید. همانا خداوند به آنچه میکنید، آگاه است."
این آیه صراحتاً به آیندهنگری، برنامهریزی برای آینده (چه دنیوی و چه اخروی) و سنجش اعمال کنونی در راستای آن تأکید دارد که همان مفهوم «قدّر» در حدیث است.
_"فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ ۖ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ ۖ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ"(3)
به سبب رحمتی از جانب خدا بود که با آنان نرمخو شدی؛ و اگر تندخو و سختدل بودی، از پیرامون تو پراکنده میشدند. پس آنان را ببخش و برایشان طلب آمرزش کن؛ و در کارها با آنان مشورت نما. پس چون تصمیم گرفتی (و عزم کردی)، بر خدا توکل کن؛ همانا خداوند توکلکنندگان را دوست دارد."
این آیه نه تنها به مشورت (که جزئی از "قدّر" است) اشاره دارد، بلکه به اهمیت عزم و قاطعیت در تصمیمگیری پس از بررسی ("اقطع") و توکل بر خدا تأکید میکند.
_ وَقَالَ یَا بَنِیَّ لَا تَدْخُلُوا مِن بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُّتَفَرِّقَةٍ ۖ وَمَا أُغْنِی عَنکُم مِّنَ اللَّهِ مِن شَیْءٍ ۖ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ ۖ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ ۖ وَعَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ(4)
حضرت یعقوب (ع) به فرزندانش توصیه میکند که برای ورود به مصر از یک دروازه وارد نشوند تا جلب توجه نکنند. این نمونهای از تدبیر و پیشبینی خطر است که مصداق "قدّر" است
معنی: "ای کسانی که ایمان آوردهاید! از خدا پروا کنید؛ و هر کس باید بنگرد که برای فردای خود چه پیش فرستاده است؛ و از خدا پروا کنید. همانا خداوند به آنچه میکنید، آگاه است."
پس از سنجش کافی، باید با قاطعیت تصمیم گرفت و اقدام کرد. تردید و تعلل پس از بررسی کافی، خود نوعی عجز و ضعف است.
بخش دوم: در قلمرو گفتار: «فَکِّرْ ثُـمَّ انْـطِقْ» (بیندیش، آنگاه بگو)
تبیین مفهوم «فَکِّرْ» (تفکر و تأمل قبل از گفتار):
اهمیت سنجیدن کلمات، تأمل در پیامدها و اثرات گفتار بر خود و دیگران.
لزوم دوری از سخنان شتابزده، غیبت، تهمت، دروغ، سخنان تحریکآمیز و بیمحتوا.
تأکید بر مسئولیتپذیری در قبال هر کلمه.
تبیین مفهوم «انْطِقْ» (سخن گفتن با آگاهی):
پس از تفکر کافی، با کلامی سنجیده، حکیمانه، مؤثر و در صورت لزوم سخن گفتن.
سکوت در مواقع عدم آگاهی یا زمانی که سخن گفتن جز شر چیزی ندارد، نوعی "انْطِقْ" حکیمانه است.
اهمیت گفتار، مسئولیت کلام و دوری از سخنان بیهوده:
_مَّا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ(5)
"هیچ سخنی بر زبان نمیآورد، مگر آنکه نزد او نگهبان آمادهای است."
این آیه به شدت بر اهمیت و مسئولیتپذیری در قبال هر کلمه تأکید دارد و انسان را به تفکر قبل از گفتار دعوت میکند.
_یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا(6)
"ای کسانی که ایمان آوردهاید! از خدا پروا کنید و سخنی استوار (درست و محکم) بگویید."
این آیه به "قول سدید" (سخن استوار و صحیح) فرمان میدهد که تنها پس از تفکر و تأمل حاصل میشود.
_ وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا(7)
"و از چیزی که به آن علم نداری، پیروی مکن؛ چرا که گوش و چشم و دل، همه مورد سؤال قرار خواهند گرفت."تفسیر: هرچند آیه در مورد پیروی از علم است، اما دلالت بر عدم سخن گفتن بدون علم و آگاهی دارد که همان لزوم "فکر کردن" قبل از گفتار است.
_وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ(8)
"و آنان که از لغو و بیهودگی رویگردانند."
اعراض از لغو و سخنان بیهوده، نتیجه تفکر قبل از گفتار و تشخیص ارزش کلام است.
_ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا(9)
حدیث شریف امیرالمومنین علی (ع) در این کلام «قَـدِّرْ ثُـمَّ اقْـطَعْ وَ فَـکِّرْ ثُـمَّ انْـطِقْ» یک منشور کامل برای زندگی عقلانی و اخلاقی است. در این کلام دعوت به تعقل پیش از عمل و تدبر پیش از گفتار است. هم در حوزه تصمیمگیری و اقدام و هم در عرصه ارتباطات کلامی، انسان مسئول و خردمند، کسی است که عقل خود را چراغ راه میسازد. قرآن کریم نیز با آیات متعدد، بر لزوم تفکر، تدبر، برنامهریزی و مسئولیتپذیری در کلام و عمل تأکید ورزیده است. عمل بدون تدبیر و سخن بدون تفکر، دو سرچشمه اصلی بسیاری از پشیمانیها، خطاها و آسیبهای فردی و اجتماعی هستند. از این رو، پیروی از این حکمت علوی، نه تنها به سعادت دنیوی و اخروی انسان کمک میکند، بلکه جامعهای آگاهتر، متمدنتر و باثباتتر را نیز رقم میزند. معماری عقل در کلام و عمل، راهی است برای ساختن زندگیای هدفمند و ارزشمند، همگام با هدایتهای الهی.
پی نوشت:
1.غررالحکم ج4 ص506
2.سوره حشر/ آیه 18
3.سوره آل عمران/ آیه 159
4.سوره یوسف/ آیه 67
5.سوره ق/ آیه 18
6.سوره احزاب/ آیه 70
7.سوره اسراء/ آیه 36
8.سوره مؤمنون/آیه 3
9.سوره احزاب/آیه 70
بانو ف. دلداری(پژوهشگر، مشاور خانواده، فعال رسانه و فضای مجازی)
نظر شما