چرا نمازهای پنجگانه را در سه وقت می خوانیم؟

خبرگزاری اهل‌بیت(ع) ـ ابنا ـ چرا ما نماز «ظهر و عصر» و یا «مغرب و عشا» را یکجا و در یک وقت به جا می آوریم، در صورتی که هریک از این نمازها برای خود وقت خاصّی دارد و پیشوایان بزرگ اسلام هر کدام را در وقت خود - یعنی نمازهای پنجگانه را در پنج وقت - می گزاردند؟

دانشمندان شیعه به پیروی از احادیثی که از عمل پیامبر حکایت می کند و از روایاتی که از پیشوایان بزرگ اسلام رسیده است و به پیروی از ظواهر آیات قرآن، تفریق میان نمازها را مستحب دانسته اند.
چرا جمع میان دو نماز جایز است؟

جای بحث و گفتگو نیست که اقامه نماز در پنج وقت و ادای هر نماز در وقت فضیلت خود شیوه پیامبر و پیشوایان دیگر و عموم مسلمانان صدر اسلام بوده و آنان غالباً پنج نماز را در پنج وقت می خواندند. در این مطلب سخنی نیست؛ ولی سخن این جاست که آیا «تفریق» و فاصله انداختن میان نمازها - چنان که بسیاری از فقهای اهل تسنّن قائل هستند - واجب است یا این که امری است مستحب و بسان سایر مستحبّات که انسان در فعل و ترک آن مختار است، اجباری بر یک طرف در کار نیست؛ اگر چه انجام آنها بطور جداگانه بهتر می باشد؟
دانشمندان شیعه به پیروی از احادیثی که از عمل پیامبر حکایت می کند و از روایاتی که از پیشوایان بزرگ اسلام رسیده است و به پیروی از ظواهر آیات قرآن، در تمام اعصار اسلامی، تفریق میان نمازها را مستحب دانسته و به مردم می گفتند که فاصله انداختن میان نمازها و اقامه هر نمازی در وقت فضیلت خود مستحب و افضل است و در عین حال می توان این مستحب را ترک نمود و معنای مستحب همین است.
البتّه جمع میان دو نماز، نه به این معنا است که یکی را در وقت دیگری می خوانیم، مثلا اگر نماز مغرب و عشا را در سر شب خواندیم، چنین نیست که عشا را در غیر وقت خود به جا آورده باشیم، بلکه هر دو نماز را در وقت مشترک خود گزارده ایم؛ زیرا از آغاز مغرب تا نیمه شب، وقت هر دو نماز است (جز این که از اوّل مغرب به اندازه سه رکعت، به نماز مغرب اختصاص دارد، و از آخر به اندازه چهار رکعت به نماز عشا؛ و باقیمانده وقت میان هر دو نماز مشترک است) و ما هر موقع نماز عشا را در کنار نماز مغرب - یعنی اوّل شب - و یا مغرب را در آخر وقت کنار نماز عشا بخوانیم، هر دو را در وقت خود به جا آورده ایم، ولی مستحب است که نمازگزار، نماز مغرب را سر شب و نماز عشا را پس از زوال شفق به جا آورده و اگر کسی این شرط را رعایت نکند، فقط یک مستحب را ترک کرده است.

دلیل و گواه ما بر جواز جمع میان دو نماز احادیثی است که از پیشوای ششم حضرت صادق(علیه السلام) نقل شده است و مرحوم شیخ حرّ عاملی این احادیث را در کتاب خود (۱) گرد آورده است.
ولی باید توجّه داشت که تنها محدّثان شیعه نیستند که این احادیث را نقل نموده اند، بلکه محدّثان اهل تسنّن نیز روایات مربوط به جواز جمع میان نمازها را - حتّی در مواقعی که عذری در پیش نیست - از پیغمبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) نقل کرده اند و در حدود ده روایت در کتاب های معتبر خود از ابن عبّاس و معاذ بن جبل و عبدالله بن مسعود و عبدالله بن عمر ذکر نموده اند که نقل تمام جزئیّات آنها از حوصله این گفتار بیرون است و فقط به ذکر برخی از آنها اکتفار می کنیم:

۱- محدّث معروف جهان تسنّن، احمد حنبل، در کتاب خود از ابن عبّاس نقل می کند: «صلّی رسول الله (صلی الله علیه وآله) الظّهر و العصر جمیعاً، و المغرب و العشاء جمیعاً من غیر خوف ولا سفر؛ رسول خدا (صلی الله علیه وآله) نمازهای ظهر و عصر، و مغرب و عشا را با هم در یکجا، بدون داشتن عذری مانند ترس از دشمن و مسافرت به جا آورد».(۲)

۲- باز همان محدّث از طریق جابر بن زید از ابن عبّاس نقل می کند: «من با پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) هشت رکعت نماز ظهر و عصر و هفت رکعت نماز مغرب و عشا را یکجا به جا آورده ام» و این حدیث از ابن عبّاس به عبارت های گوناگونی نقل شده است.

۳- و نیز در کتاب خود از عبدالله شقیق نقل می کند: «روزی ابن عبّاس برای مردم خطابه ای ایراد می کرد و سخنرانی او به اندازه ای طول کشید که ستارگان در آسمان پیدا شدند، مردی از «بنی تمیم» برخاست و به عنوان اعتراض گفت: الصّلوة، الصّلوة؛ اکنون وقت نماز مغرب است و ادامه سخن سبب می شود که وقت آن سپری گردد. ابن عبّاس به وی گفت: من به سنّت و روش پیامبر (صلی الله علیه وآله) از شما آشناترم، می دیدم که پیامبر خدا نماز ظهر و عصر و نیز مغرب و عشا را با هم می خواند. راوی می گوید من در این مطلب به شکّ و تردید افتادم، جریان را به ابوهریره گفتم. او گفتار ابن عبّاس را تصدیق کرد».(۳)

۴- محدّث معروف مسلم بن الحجّاج القشیری متوفّای سال ۲۶۱ هجری قمری، یک باب در صحیح خود به عنوان «جمع نماز در حضر» منعقد نموده و چهار روایت در این زمینه که سه روایت از آن به «ابن عبّاس» و یکی به «معاذ بن جبل» منتهی می گردد نقل نموده است؛ (۴) و مضمون این چهار حدیث با آنچه نقل کردیم یکی است و در این روایات به نکته تازه ای اشاره شده است و آن این که:
وقتی راوی از علّت این جمع می پرسد، وی در پاسخ می گوید: «اراد ان لا یحرج امّته؛ خواسته امّت خود را به زحمت و مشقّت نیفکند».
این تعلیل در روایات شیعه نیز وارد شده است و در روایاتی که از امام صادق(علیه السلام) در این باب نقل شده، این نکته نیز موجود است. (۵)

۵- روایان این مسأله (جمع میان دو نماز) منحصر به ابن عبّاس و معاذ جبل نیستند؛ طبرانی از «عبدالله بن مسعود» نقل می کند که پیامبر خدا میان نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشا را برای این که امّت وی به زحمت نیفتند جمع نمود. (۶)
عین این مطلب از عبدالله بن عمر نیز نقل شده است؛ وی می گوید: «پیامبر در حالی که مسافر نبود، میان دو نماز جمع نمود تا امّت وی در مشقّت نباشند» (۷)

جدا خواندن نمازها امری مستحب است و اگر روزی دیدیم که مراعات این مستحب به اصل ادای فریضه لطمه می زند، به دستور خود پیامبر می توانیم ترک کنیم، یعنی هر دو را با هم به جا آوریم.
اینها قسمتی از احادیثی است که محدّثان اهل تسنّن در کتاب های حدیث و تفسیر خود نقل کرده اند و همگی حاکی از این است که جدا خواندن نمازها امر مستحبی است و اگر روزی دیدیم که مراعات این مستحب به اصل ادای فریضه لطمه می زند، به دستور خود پیامبر می توانیم ترک کنیم - یعنی هر دو را با هم به جا آوریم.
امروز در بسیاری از مناطق، وضع زندگی طوری تنظیم شده که مراعات این استحباب، موجب مشقّت شده است و چه بسا سبب می شود که گروهی از انجام اصل نماز سرباز زنند. در این موقع با الهام گرفتن از راهنمایی خود پیامبر، می توان برای مراعات «اهم» مسأله تفریق را ترک نمود.
هم اکنون بسیاری از فقهای اهل تسنّن همین نظر را دارند، ولی به ملاحظاتی از اظهار نظر خودداری می کنند. (۸)

پی  نوشت:
۱. وسائل الشّیعه، کتاب صلوة، باب های مربوط به وقت نماز (باب ۳۲ و ۳۳)
۲. مسند احمد بن حنبل، ج ۱، ص ۲۲۱.
۳. مسند احمد بن حنبل، ج ۱، ص ۲۵۱ و قریب به این مضمون را زرقانی شارح کتاب «موطا مالک» در شرح خود ج ۱، ص ۲۶۳، آورده است.
۴. صحیح مسلم، ج ۲، ص ۱۵۱.
۵. وسایل الشّیعه، کتاب صلوة، ابواب وقت، باب ۳۲، حدیث های ۲ و ۳ و ۴ و ۷.
۶. شرح موطأ زرقانی، ص ۲۶۳.
۷. کنز العمّال، ص ۲۴۲.
۸. رسالة الاسلام، سال هفتم، شماره ۲۰، ص ۱۵۶.

منبع:
پاسخ به پرسش های مذهبی، آیة الله مکارم شیرازی