راز القاب امام رضا (ع)

خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا: همه ائمه اطهار القاب و اسمایی دارند که به فراخور زمان زیست‌شان و گاهی اتفاقاتی که افتاده به آن القاب مشهور و معروف شده‌اند. نکته قابل توجه این است که وقتی یکی از ائمه علیهم‌السلام به دلیل داشتن یک صفت خاص در بین مردم مشهور می‌شود، به معنای آن نیست که دیگر ائمه از آن صفت محروم هستند. زیرا همه ائمه اطهار علیهم‌السلام از نور واحدی هستند و هر یک از آنان دارای تمامی صفات نیکویی مانند رضا، علم، رأفت، عفو و غیره می‌باشند. ولی دلیل اینست که گاهی یکی از ائمه در جامعه به صفت و یا عملی خاص برجسته و مشهور می‌شود. برای مثال، وقتی به امام حسن مجتبی علیه‌السلام لقب «کریم‌اهل‌بیت» داده می‌شود، منظور این نیست که امام رضا علیه‌السلام کریم نیستند یا امام حسن علیه‌السلام فاقد صفت رأفت هستند، بلکه هر یک از آنان در شرایط خاصی نماد یکی از این صفات الهی قرار گرفته‌اند. در اینجا برخی القاب امام هشتم علی بن موسی الرضا علیه السلام مورد بررسی قرار می‌گیرد.

امام رضا علیه‌السلام فراتر از القابی که به همه ائمه معصومین علیهم‌السلام اطلاق می‌شود، مانند: «ابن رسول‌الله»، «حجت‌الله»، «امین‌الله» و سایر القاب مشترک، دارای حدود پنجاه لقب اختصاصی هستند.
هر یک از این عناوین دارای داستان و روایتی است که به‌یکی از جنبه‌های شخصیت والای حضرت اشاره دارد. در اینجا به‌ذکر برخی القاب مشهور در بین مردم پرداخته‌ و مطالبی را درباره آنها بیان کرده‌ایم.

‌دهخدا چهار لقب «ثامنُ الْاَئِمه»، «امام غریب»، «سلطان» و «ضامن آهو» را از مشهورترین القاب علی بن موسی الرّضا می‌داند.

لقب «رضا»

رضا، مشهورترین لقب امام هشتم علیه‌السلام است. امام جواد علیه‌السلام در مورد این لقب فرمود: از این جهت پدرم را رضا نامیدند که هم خداوند، و هم پیامبراکرم و ائمه اطهار علیهم‌السلام قبل و بعد از او از ایشان راضی بودند. از امام سوال شد مگر ائمه دیگر اینگونه نبودند که پیامبر و دیگر اهل بیت علیهم‌السلام از آن‌ها راضی باشند؟ امام فرمودند: علاوه بر اینکه خداوند، پیامبر و اهل بیت علیهم‌السلام از پدرم راضی بودند، دشمنانش نیز از او راضی بودند، برخلاف بقیه اهل بیت علیهم‌السلام که دشمنانشان از آن‌ ها راضی نبودند.

آیت‌الله جوادی‌ آملی در خصوص جایگاه و مقام رضای عالم آل محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌گوید: «هیچ موجودی از هیچ موجود دیگری راضی نمی‌شود، مگر به وساطت مقام امام هشتم؛ هیچ انسانی به‌هیچ توفیقی دست نمی‌یابد و خوشحال نمی‌شود، مگر به وساطت مقام رضوان رضاعلیه‌السلام؛ هیچ نفس مطمئنه‌ای به مقام راضی و مَرضی بار نمی‌یابد، مگر به‌وساطت مقام امام رضا علیه‌السلام، او نه چون به مقام رضا رسیده، به این لقب ملقّب شده، بلکه چون دیگران را به این مقام می‌رساند، ملقّب به رضا شد.»

رضا یعنی کسی که نسبت مشیت و اراده خدا طیب نفس و رضایت خاطر دارد. روانشناسان مثبت‌گرا می‌گویند که نیاز قطعی بشر امروز رضامندی از زندگی است. گم شده بشریت امروز اینست که چه کند که از خود و زندگی‌اش راضی باشد. این امر زمانی رخ می‌دهد که آن تلقی‌ای‌که هر کس از خود دارد، مثبت و کامل باشد.

رضا به کسی ‌گویند که راضی از مشیت خدا و اتفاقاتی است که در زندگی او می‌افتد. همه معصومین سعی می‌کردند شیعیان را به سمت این رضامندی و خشنودی از خداوند سوق دهند.

رضا به‌کسی گفته می‌شود که بتواند در برابر افعال الهی سر تعظیم فرود بیاورد. یعنی به معرفتی از خدا برسد که بفهمد خدا بد بنده‌اش را نمی‌خواهد و هر سود و زیانی که در زندگی پیش می‌آید قطعا به خیر اوست.

‌لقب  «ضامن آهو»

بعد از «رضا» مشهورترین لقب امام هشتم «ضامن آهو» است. ولی این لقب در هیچ یک از منابع حدیثی و تاریخی برای امام رضا علیه‌السلام ذکر نشده و تنها در برخی منابع با عناوین «ضمین»، «ضامن» و «ضامن الاُمَّهْ»، به حضرت امام رضا علیه‌السلام اشاره شده است.  قدیمی‌ترین منبعی که این لقبی ذکر کرده، ابن شهر آشوب در «مناقب آل ابی طالب» آورده که در وصف آن حضرت، در جریان ذکر وقایع سفر امام رضا علیه‌السلام ایران و نیشابور بیان کرده است.

منشاء شهرت لقب «ضامن آهو» داستان‌های مختلفی است که در برخی از منابع به شرح ذیل آمده است. شیخ صدوق(۳۸۱ ق) با دو واسطه به نقل از ابومنصور محمدبن عبدالرزّاق طوسی(۳۵۰ ق) نقل کرده است:

در ایام جوانی بر اهل مشهد سخت می‌گرفتم و در راه، متعرض زائران شده، اموال آنان را می‌دزدیدم. روزی به قصد شکار خارج شدم و سگ خود را پی آهویی فرستادم، آهو پس از فرار به دیوار مرقد حضرت رضا علیه‌السلام پناه برد و همان جا ایستاد؛ سگ نیز در مقابل او ایستاد و به او نزدیک نمی‌شد، هر چه کوشش کردیم سگ به او نزدیک شود، نمی‌شد؛ ولی تا آهو از آن دیوار دور می‌شد، سگ او را دنبال می‌کرد. تا این که آهو از راهرویی تنگ به آن سوی دیوار مزار رفت. من وارد رباط شدم و از ابونصر مُقری پرسیدم: آهویی که اکنون وارد این مکان شد، کجاست؟ او گفت: آن را ندیدم. وارد آن راهرو شدم جز پِشگل و اثر بُولِ آهو، چیزی ندیدم. با خداوند عهد و نذر کردم که از آن پس، نه تنها به زوّار آزار نرسانم بلکه نیازهای آنان را برآورم. از آن زمان، هرگاه امر مشکل و دشواری به من می‌رسید به این مشهد(حرم امام رضا علیه‌السلام) پناه می‌برم و آن را زیارت می‌کنم و از خداوند برآورده شدن حاجتم را می‌خواهم، خدا نیز حاجتم را برمی‌آورد و این از برکت مشهد است.

روایت دیگر از ضامن آهو اشاره به ماجرایی مشهور نزد عامه شیعه دارد که بر اساس آن علی‌بن‌موسی‌الرضا علیه‌السلام در مسیر سفر به مرو، برگشت آهویی را نزد صیاد ضمانت می‌کند.

بدین سبب زائران و توسل‌کنندگان امام را با لقب یا ضامن آهو خطاب می‌کنند تا حاجت خود را بگیرند. ‌

لقب «امام الرئوف»

رئوف به معنای بسیار مهربان بوده و کسی که در مهربانی سرآمد است، دلسوز است، یعنی فرد دلسوز نمی‌تواند ببیند به‌کسی رنج و سختی برسد و از درد و غم دیگران ناراحت می‌شود و حتی ممکن است ایثار کند و دیگری را بر خود ترجیح دهد.

برخی از عرفا ‌ درباره مهربانی و رأفت امام هشتم علیه‌السلام گویند، رأفت امام، حسی است، یعنی وقتی انسان وارد حرم ایشان می‌شود، خودش این مهربانی و رأفت را حس می‌کند که چقدر مورد توجه حضرت قرار گرفته است.

امام رأفتی به‌گستردگی دایره محبانش دارد که هر کس به در خانه‌اش بیاید دست خالی برنمی‌گردد، و دل‌ها متوجه ایشان شده و حوائج محبان برآورده می‌شود.

مکاشفه آیت‌الله قاضی طباطبایی

آیت‌الله قاضی طباطبایی نقل می‌کند که من در یک مکاشفه و شهودی در صحن مطهر اباعبدالله علیه‌السلام در شب جمعه‌ای یافتم که در دل تاریکی‌های پشت حرم امام حسین علیه‌السلام پنجره‌ای نورانی سوسو می‌زند. خوب که دقت کردم دیدم بالای آن پنجره نوشته شده باب الرضا. دریافتم که آن تاریکی‌ها شاهدی است از تاریکی‌های آخرالزمان که «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ» به اثر کارکرد ساکنان کره زمین فساد در زمین و دریا ظهور پیدا می‌کند و ارتباط رحمت خاصه خدا با ساکنان کره زمین قطع می‌شود. در آن زمان تنها پنجره گشوده شده به روی ساکنان کره زمین پنجره امام رضاعلیه‌السلام است که به این خاطر ایشان معروف و موسوم به امام‌الرئوف شده است. لذا رافت ایشان مخصوص آخرالزمان و فراوانی فساد و تباهی است که دست همه را می‌گیرد و درب رحمت آن حضرت به روی همه زائران گشوده است.
جریان شیخ بهایی در ساخت درب حرم

درباره مهربانی امام شیخ بهایی نیز نقل می‌کند که طراح و مهندس گنبد و بارگاه امام رضا علیه‌السلام بود ... ایشان در طراحی حرم قصد داشت از علوم غریبه بر چارچوب در حرم امام قرار دهد تا گناهکاران نتوانند وارد شوند. شیخ بهایی به بنّای حرم توصیه می‌کند که تا قبل از آمدنش، کار ساخت را آغاز نکند تا بتواند طلسم مورد نظر را در چارچوب قرار دهد. اما امام رضا علیه‌السلام شب به خواب بنّای حرم می‌آید و می‌فرماید که سفارش شیخ بهایی را جدی نگیر و قبل از اینکه شیخ بیاید، چارچوب را کار بگذار. شیخ بهایی وقتی موضوع را متوجه می‌شود، گونه‌های خود را بر درب‌های حرم می‌گذارد و مرتب می‌گوید: السلام علیک ایهاالامام الرئوف؛ لذا امام رئوف کسی است که بین زائران تفاوتی قرار نمی‌دهد.

در زیارت امام رضا علیه‌السلام منسوب به امام جواد علیه‌السلام آمده است: «السلام علی الامام الرؤوف»؛ سلام بر امام مهربان، دلسوز، مهرورز و خیرخواه.
لقب «غریب‌الغربا»

از امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام نقل شده که فرمود: به زودی مردی از فرزندان من در خراسان به ‌وسیله زهر کشته خواهد شد. " ألا فَمَن زارَهُ فِی غُربَتِهِ غَفَرَ اللهُ لَه ذُنُوبَه"؛ بدانید کسی که در غربتش او را زیارت کند، خداوند گناهان او را بیامرزد.

امام رضا علیه‌السلام خود می‌فرماید: مرا در بلاد غربت به‌خاک می‌سپارند. پس هرکس مرا در این غربت زیارت کند، قطعاً من او را در روز قیامت زیارت می‌کنم.

برای عبارت «غربت» می‌توان معانی زیر را در نظر گرفت:

- غریب کسی است‌که از وطن خود دور افتاده باشد. بنابراین این وصف شامل امام رضا علیه‌السلام نیز می‌شود که مجبور شدند شهر مدینه را به‌تنهایی ترک کنند.

- غریب به معنی فردی است که از خانواده و نزدیکترین خویشان خود دور است.

- با استناد به فرمایش امیرالمؤمنین علیه‌السلام؛ «الغَریبُ من لیس لَهُ حَبیبٌ»؛ غریب کسی است که یار و دوست‌ داری ندارد. امام رضا علیه‌السلام نیز سال‌های پایانی عمر با برکت خویش را در مرو در میان افرادی سپری کردند که هچ سنخیتی با ایشان نداشته و منافقانه اطراف ایشان جمع شده بودند.

- این سؤال در میان مردم مطرح بود که چرا امامی که به ظاهر بر مسند ولایت‌عهدی بودند، خود را غریب می‌خواند؟ غربت یعنی ابتلای امام رضا علیه‌السلام به سیاست مزوّرانه مأمون که با نقشه‌ای حضرت را تحت ‌الحفظ از وطن خویش حرکت داد تا تمامی رفتارها، فعالیت‌ها و اقدامات آن حضرت را کاملاً زیرنظر داشته باشد.
لقب «سلطان الارض»

این لقب مخصوص امام رضا علیه‌السلام است. مرحوم آقامحمدرضا قمشه‌ای از عرفای مکتب تهران در شرح فصوص الحکم ابن عربی می‌گوید که یکی از القاب حضرت رضا علیه‌السلام، «سلطان ارض» است. این لقب از یک حدیث نبوی گرفته شده که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «السلطان ظل الله فی الأرض»؛ سلطان سایه خداست که هر مظلومی در عالم به او پناه می‌برد. مرحوم محمدرضا قمشه‌ای در تفسیر این روایت می‌گوید مصداق کامل این روایت وجود نازنین امام رضا علیه‌السلام است که پناهگاه همه ساکنان کره زمین در آخرالزمان و پناه مظلومان عالم است.

القابی که در این نوشته مورد بررسی قرار گرفته‌اند، تنها بخشی از لقب‌های متعددی هست که به امام رضا علیه‌السلام اطلاق شده است. تلاش شده تا بیشترین توجه به آن دسته از القابی معطوف شود که در میان مردم از شهرت بیشتری برخوردار است تا بیشتر نسبت به این القاب معرفت پیدا کنند.

پی‌نوشت:
(لغتنامه دهخدا، ذیل عناوین ثامن‌الائمه، ضامن، سلطان و غریب)
(قرشی، حیاة الامام الرضا، ج۱، ص‌ ۲۳)
(مائده، ۱۱۹/توبه، ۱۰۰)
(میرآقایی، ضامن آهو و تجلی آن در شعر فارسی، ۱۱–۱۴)