ارزش شهادت طلبی از منظر قرآن کریم

خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا: شهادت طلبی به معنی شهادت خواهی، عشق به شهادت و خواهان مرگ با شهادت بودن، مفهومی است که با توجه به دعای اولیای دین برای طول عمر ۱، پرسش هایی را در ذهن ایجاد می کند. از جمله این که:
۱. آیا داشتن روحیه شهادت طلبی و مرگ با شهادت را از خدا طلب کردن، از دیدگاه قرآن کریم و مکتب غنی اسلام، مقبول و ارزشمند تلقی شده یا نکوهیده است؟
۲. از دیدگاه قرآن کریم، چرا مؤمن، شهادت طلب است؟
۳. آیا شهادت طلبی، به هلاکت افکندن خویش است؟
۴. رابطه شهادت طلبی با غیرت دینی از دیدگاه قرآن کریم چیست؟
در ادامه به هر کدام از پرسش های مطرح شده، پاسخ جامعی از دیدگاه قرآن کریم ارایه خواهیم نمود.
 

۱. آیا شهادت طلبی در قرآن کریم، ارزش شمرده شده است؟

برای پاسخ دادن به این پرسش، به بررسی دیدگاه قرآن در این زمینه می پردازیم. با بررسی آیه های قرآن کریم به این نتیجه می رسیم که آیه هایی از قرآن، نشان دهنده ارزشی بودن وجود روحیه شهادت طلبی و فرهنگ آن در افراد و جامعه اسلامی است. در اثبات این ادعا، آیه های زیر با توضیح آن، به اندازه کافی گویاست.
 
مِنَ الْمُومِنینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ ینْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدیلاً (احزاب: ۲۳)
در میان مؤمنان مردانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بستند، صادقانه ایستاده اند، بعضی پیمان خود را به آخر بردند (و شهید شدند) و بعضی دیگر در انتظارند و هرگز تغییر و تبدیلی در عهد و پیمان خود نداده اند.
 
خدای سبحان در این آیه شریفه دو گروه از مؤمنان را می ستاید و کار آنان را ارج می نهد:
یک ـ مؤمنانی که در پی عهدی که با خدا و رسولش در دفاع از دین او و پشت نکردن به دشمن تا سرحد جان بسته بودند، ۲ تا فدای جان ایستادگی کردند و پیمان خویش را با شهادت به پایان بردند و صداقت خود را بدین گونه به اثبات رساندند.
 
دو ـ گروه دیگری از مؤمنان را از آن رو می ستاید که در عهدِ خویش، هیچ گاه سست نشدند، بلکه برای اثبات صداقت خویش، منتظر شهادت و پیوستن به برادران شهید خود هستند و می خواهند پیمانشان را با خون خود امضا کنند. این کار آنان جز شهادت طلبی، تفسیر دیگری برنمی تابد؛ زیرا انتظاری که خدای سبحان به آنان نسبت می دهد، جز انتظار شهادت در راه خدا و امضای عملی پیمان خود نیست. ستایش و تمجید خداوند از کار آنان نیز ثابت کننده ارزشی بودن این روحیه و مرضی خدا بودن کار آنان است.
 
بنابراین، شهادت، وفا به پیمان الهی است و شهادت طلبی انتظار برای وفای به آن است؛ پس این آیه شریفه، ارزشی بودن و تقدس روحیه و فرهنگ شهادت طلبی را ثابت می کند.
 
وَمِنَ النّاسِ مَنْ یشْری نفسَهُ ابْتغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعبِاد. (بقره:۲۰۷)
بعضی از مردم جان خود را به خاطر خشنودی خدا می فروشند و خداوند نسبت به بندگان، مهربان است.
 
خدای سبحان در این آیه شریفه، مؤمنانی را که جان خویش را برای به دست آوردن رضایت خدا به او تقدیم می دارند و عاشقانه، مرگ با شهادت را پذیرا می شوند، می ستاید و این کار و روحیه را الگویی عملی برای مؤمنان می شمارد.
 
شأن نزول این آیه شریفه بنابر نقل شیعه و سنّی درباره حضرت علی علیه السلام است که در شب هجرت پیامبرِ گرامی اسلام ـ لیله المبیت ـ برای حفظ جان مقدس آن بزرگوار، در بستر ایشان خوابید، ۳ در حالی که می دانست آنان ـ دشمنان ـ قصد کشتن رسول خدا را دارند و هر کس در این مکان باشد، ممکن است کشته شود. با این حال، با اشتیاق در جای رسول خدا خوابید و سبب حفظ جان آن عزیز گردید. این جانبازی در آن شب پرخطر، نمونه برجسته ای از عشق به شهادت است که از عشق به خدا و پیامبر و دین او که بقای آن متضمن سعادت انسان هاست، نشئت گرفته بود.
 
این شهادت طلبی تا آنجا ارزش داشت که خدای سبحان آن را در قرآن کریم ستود و جانبازی در راه کسب رضایت الهی نامید.
 

۲. از دیدگاه قرآن کریم، چرا مؤمن، شهادت طلب است؟

در قرآن کریم، آیاتی وجود دارد که می توان از آنها دلیل شهادت طلبی مؤمنان را دانست. در اینجا ما به اندازه توان و فهم خویش، مواردی از قرآن را با بیان آیه های مورد استدلال، بیان می کنیم. با این حال، ادعای انحصار دلیل در این موارد یاد شده را نداریم. ادله ای که برای شهادت طلبی مؤمن از آیات قرآن به دست می آید، از این قرار است:
 
الف) شهادت، سبب رسیدن به کمال نهایی و سعادت حقیقی است و چون مؤمن، طالب این کمالات ـ که هدف خلقت اویند ـ است، پس شهادت طلب است؛ زیرا شهادت را راه میان رسیدن به این درجات می داند.
 
بنابراین، نه به عنوان تکلیف، بلکه با اشتیاق طالب آن است؛ اشتیاقی همانند اشتیاق طفل گرسنه به سینه مادر. این حقیقت از آیاتی مانند ۱۷۰ و ۱۷۱ سوره آل عمران برداشت می شود:
هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند، بلکه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند. آنان به خاطر نعمت های فراوانی که خداوند از فضل خود به ایشان بخشیده است، خوشحالند و به آن مؤمنانی که هنوز به آنها نپیوسته اند، مژده می دهند که نه ترسی بر آنهاست و نه غمی خواهند داشت و آنها را به نعمت و فضل خدا بشارت دهند و اینکه خداوند اجر اهل ایمان را هرگز ضایع نگرداند.
 
بنابراین، چرا مؤمن شهادت طلب نباشد، حال آنکه بشارت این مقامات را از برادران شهیدش دریافت می کند که او را به عالی ترین درجات، بشارت می دهند؟
 
ب) مؤمن عاشق خداست؛ چنان که خدا در وصف محبت مؤمنان به خود می فرماید: «وَ الَّذینَ آمَنُوا اَشَدُّ حُبَّا للّه ...؛ مؤمنان شدیدترین محبت را به خدا دارند». (بقره: ۱۶۵)
 
چون هر عاشقی نهایت آرزویش وصال محبوب است، پس مؤمن، شیفته رسیدن به خداست که شریف ترین و بهترین نوع لقای محبوب، شهادت در راه خداست. به همین دلیل، مؤمن با مرگ که بهترین آن شهادت است، انس دارد ۱۰ و انتظارِ آن را می کشد. خدای سبحان در آیه های ۹۴ سوره بقره و ۶ سوره جمعه این حقیقت را بیان می کند:
قُلْ إِنْ کانَتْ لَکمُ الدّارُ اْلآخِرَةُ عِنْدَ اللّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کنْتُمْ صادِقینَ. (بقره: ۹۴)
بگو: اگر نزد خدا سرای بازپسین یکسر به شما اختصاص دارد، نه دیگر مردم، پس اگر راست می گویید، آرزوی مرگ کنید.
 
قُلْ یا أَیهَا الَّذینَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکمْ أَوْلِیاءُ لِلّهِ مِنْ دُونِ النّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کنْتُمْ صادِقینَ. (جمعه: ۶)
بگو: ای کسانی که یهودی شده اید، اگر پندارید که شما دوستان خدایید نه مردم دیگر، پس اگر راست می گویید، درخواست مرگ کنید.
 
خدای سبحان در این آیه ها، آرزوی مرگ و دیدار با خدا را نشانه صداقت در ادعای دوستی با خدا بیان می کند. بنابراین، مؤمن، شهادت طلب است؛ چون دوست و عاشق خداست و عاشق، جز لقای معشوق با فدا شدن در پیشگاه او آرزویی ندارد.
 
ج) شهادت سبب غفران الهی است و مغفرت به معنی چشم پوشی از خطاها و گناهان و جبران نقایص آدمی است ۱۱ و این همان رحمتی است که خدا در صورتی که مؤمن، بندگی اش را در پیشگاه او به اثبات برساند، بر خود واجب کرده و فرموده است:
«کتب علی نفسه الرّحمة؛ رحمت را بر خویشتن واجب کرده است».۱۲
 
بنابراین، مؤمن شهادت طلب، طالب چنین مغفرت و رحمتی از سوی معبود است. خدای سبحان درباره این ویژگی شهید در آیه ۱۵۷ سوره آل عمران می فرماید:
وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فی سَبیلِ اللّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللّهِ وَ رَحْمَةٌ خَیرٌ مِمّا یجْمَعُونَ.
و اگر در راه خدا کشته شوید یا بمیرید، به یقین، آمرزش خدا و رحمت او از [همه] آنچه [آنان] جمع می کنند بهتر است.

د) در بیان قرآن کریم، جهاد فی سبیل اللّه از محبوب ترین کارهای نیک نزد خداست و بالتّبع مجاهد فی سبیل اللّه نیز از محبوب ترین افراد عنداللّه است. ۱۳ چون مؤمن، محِب خداست، آنچه را خدا می پسندد و دوست دارد محبوب اوست. پس جهاد با جان در راه خدا یعنی شهادت، محبوب اوست؛ زیرا این کار، او را محبوب خدا می سازد؛ هم از نظر مجاهد بودن و هم به سبب آنکه رضایت خدا را به دست آورده است.
 
مؤمن شهادت طلب است؛ چون می خواهد محبوب خدا شود؛ زیرا خدای تعالی تنها کسی است که انسان باید به محبت او دل ببندد؛ یعنی تنها خدا شایسته دل بستگی انسان به اوست.
 
ه) جهاد و شهادت در راه خدا سبب تحمل زجرها و محنت هایی است که جز مؤمنان صابری که صبر جمیل را در درگاه الهی پیشه خود ساخته اند، کسی را یارای تحمل آنها نیست. مؤمنانی که حقیقت ایمان در قلب آنها راسخ شده باشد، تنها توان چنین صبری را دارند؛ صبری که صاحب آن، با لذت، دشواری ها را به جان می خرد، نه با سختی؛ زیرا مؤمن، عاشق سوختن در پیشگاه معشوق است.
 
بنابراین، چون مؤمن بدین معنی صابر است و صابر هم شهادت طلب است، پس باید مؤمن شهادت طلب باشد. قرآن کریم در این زمینه می فرماید:
وَ کأَینْ مِنْ نَبِی قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیونَ کثیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فی سَبیلِ اللّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللّهُ یحِبُّ الصّابِرینَ. (آل عمران: ۱۴۶)
چه بسیار پیامبرانی که مردان الهی فراوانی به همراه آنان جنگ کردند، اینان هیچ گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان می رسید، سست و ناتوان نشدند (و تن به تسلیم ندادند) و خداوند استقامت کنندگان را دوست دارد.
 
بنابراین آیه شریفه، مؤمن، فردی الهی است که صبر را معنا می بخشد و به آنچه از ناحیه خدا به او می رسد، نه تنها راضی، بلکه شادمان است. پس شهادت طلبی پیشه چنین مؤمنی است.
 
و) مؤمن، بنده خداست و خاصیت بندگی، انجام افعالی است که رضایت معبود در آن است و چون دفاع از دین الهی و فرستادگان خدا و اولیای او از مؤمن خواسته شده است، وی اثبات بندگی خویش را با آمادگی برای جان بازی و شهادت طلبی اعلام می دارد، چنان که قرآن کریم در این زمینه می فرماید:
وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَ اللّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبادِ. (بقره: ۲۰۷)
بعضی از مردم، جان خود را به خاطر کسب خشنودی خدا می فروشند و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.
 
ز) بنابر بیان قرآن کریم، مؤمن مکلف است که از وسائلی که خدای سبحان برای رسیدن به درگاهش قرار داده است، بهره گیرد تا به وصال او برسد. یکی از این وسائل، جهاد و شهادت در راه خداست. پس شهادت طلبی «ابتغاء الوسیلة» است. قرآن کریم در این باره می فرماید:
یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیهِ الْوَسیلَةَ وَ جاهِدُوا فی سَبیلِهِ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ. (مائده: ۳۵)
ای کسانی که ایمان آورده اید! از خدا پروا کنید و به او [توسل و] تقرب جویید، و در راهش جهاد کنید، باشد که رستگار شوید.
 
وسیله در این آیه شریفه به معنی رسیدن به چیزی با رغبت و اشتیاق است. ۱۴ پس «ابتغاء الوسیله» در حقیقت متمسک شدن به اسبابی برای اتصال به مبدأ هستی با رغبت و اشتیاق است و چون در آیه شریفه پس از امر به ابتغاء الوسیله، امر به جهاد فی سبیل اللّه شده است و جان بازی در راه خدا مهم ترین و کامل ترین نوع جهاد فی سبیل اللّه است. بنابراین، یکی از بهترین وسائل برای اتصال به مبدأ هستی، جهاد و شهادت در راه خداست که نتیجه روحیه شهادت طلبی مؤمن است.

 

منبع: عرفان سرخ: تاثیر فرهنگ شهادت ‌طلبی در حفظ ارزش ‌های دینی، علیرضا ذبیح، انتشارات دین و رسانه، چاپ اول، ۱۳۸۵ ش.