آیا تقیه مسلمان از مسلمان جایز است؟

«تقیه» از ماده «و ق ی» و به معنای پرهیز و نگاهداری و پنهان کردن است. (۱)

در معنای اصطلاحی نیز شاید بتوان با در کنار هم قرار دادن تعاریفی که از این مفهوم ارائه شده، (۲)

«تقیه» را این گونه تعریف کرد: «پنهان کردن حقّ و پوشاندن اعتقاد قلبی نسبت به آن، با اظهار موافقت در برابر مخالف، به منظور حفظ جان یا اجتناب از ضرر دینی و دنیوی».
با توجه به این تعریف می پرسیم: اگر ملاک تحقّق تقیه، «ﭘﻨﻬﺎن ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﻖ» و «اﻇﻬﺎر ﺧﻼف حق» به منظور «دﻓﻊ ضرر دینی یا دنیوی» باشد، از لحاظ عقلی چه فرقی می کند که چنین ضرری از سوی کفار، یا مسلمانان متوجّه آدمی شود؟ عقلاء حفظ جان، مال و آبرو را واجب می دانند(۳) و به همین خاطر تقیه مسلمان از مسلمان نیز امری منطقی و عقلانی به نظر می آید.

عمومیت ظواهر آیات در مساله تقیه

مراجعه به آیاتی از قرآن مجید که برای مشروعیت «تقیه» مورد استناد قرار گرفته اند نیز همین موضوع را ثابت می کند.

این آیات فراوان اند اما دو عنوان از بقیه مشهورترند.

یکی آیه ۲۸ سوره آل عمران که در آن می خوانیم: «لَّا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ وَمَن یَفْعَلْ ذَٰلِکَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّـهِ فِی شَیْءٍ إِلَّا أَن تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّـهُ نَفْسَهُ وَإِلَی اللَّـهِ الْمَصِیرُ»؛ (مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان به دوستی بگیرند و هر که چنین کند در هیچ چیز [او را] از [دوستی] خدا [بهره ای] نیست مگر اینکه از آنان به نوعی تقیّه کند و خداوند شما را از [عقوبت] خود می ترساند، و بازگشت [همه] به سوی خداست) و دیگری آیه ۱۰۶ سوره آل عمران یعنی: «مَن کَفَرَ بِاللَّـهِ مِن بَعْدِ إِیمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمَانِ وَلَـٰکِن مَّن شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْرًا فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللَّـهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ»؛ (هر کس پس از ایمان آوردن خود، به خدا کفر ورزد [عذابی سخت خواهد داشت] مگر آن کس که مجبور شده و [ولی] قلبش به ایمان اطمینان دارد.

لیکن هر که سینه اش به کفر گشاده گردد خشم خدا بر آنان است و برای شان عذابی بزرگ خواهد بود).

به عقیده بسیاری از مفسرین این آیات دال بر مشروعیت تقیه اند. (۴)

درست است که این آیات در مورد خاص و تقیه با کفار نازل شده است اما در «علم اصول» این قاعده ثابت شده است که مورد و شأن نزول نمی تواند «مخصّص» باشد. یعنی شأن نزول و مورد خاص نمی تواند دلیل بر «تخصیص» حکمی باشد که به صورت عام و مطلق نازل شده است.

علاوه بر آن می بینیم که برخی از مفسرین غیر شیعه و نیز برخی از مذاهب اسلامی وقتی به امثال این آیات رسیده اند، برداشت شان این بوده که دلالت این آیات لزوما منحصر در تقیه از کفار نیست. فخر رازی ذیل تفسیر آیه ۲۸ سوره آل عمران می نویسد: ظاهر آیه بر این دلالت دارد که تقیه تنها زمانی جایز است که کفار غلبه کرده و مسلط و پیروز باشند، مگر مذهب شافعی که می گوید: اگر دگرگونی بین مسلمانان همانند تغییر و دگرگونی بین مسلمانان و مشرکان باشد تقیه برای حفظ جان لازم است. (۵)

احمد مصطفی المراغی، مفسر بزرگ اهل سنت نیز ذیل تفسیر ۱۰۶ سوره نحل می نویسد: «مدارا کردن با کافران، ستمگران، و فاسقان مشمول حکم تقیه است».(۶)

سیره پیامبر اکرم در تقیه از مسلمان

گذشته از آیات قرآن، مطالعه سیره پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) نیز نشان می دهد که آن حضرت در مواردی از مسلمانان تقیه کرده اند. فقط برای نمونه مواردی از منابع شیعه و اهل سنت نقل می کنیم:
۱. عایشه روایت کرده است که شخصی خواست نزد رسول خدا(ص) وارد شود. ایشان فرمود: «به او اجازه دهید که از قوم و عشیره بدی است». اما وقتی وارد شد آن حضرت به نرمی با وی صحبت کرد. من گفتم: «ای رسول خدا! آن جملات را گفتید و سپس این گونه با او سخن می گویید!؟» آن حضرت فرمود: «ای عائشه! بدترین مردم کسی است که مردم او را به خاطر پرهیز از زبان او ترک کنند و او نیز بدزبان بود و من به همین علت با او به خوبی سخن گفتم تا به من دشنام ندهد».(۷)

در این روایت می بینیم که رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در برابر شخص بدزبان تقیه می کند تا از آسیب های زبانی وی در امان بماند.
۲. همچنین از عایشه در حدیث دیگری روایت شده است که آن حضرت فرمود: «آیا نمی ‌دانی که قوم تو وقتی کعبه را ساختند آن را از پایه هایی که حضرت ابراهیم(علیه السلام) قرار داده بود کوچک تر گرفته اند؟» گفتم: «چرا شما آن را به حالت اول باز نمی گردانید»؟ ایشان فرمود: «اگر قوم تو تازه مسلمان نبودند [و ایمان ایشان قوی] بود چنین می کردم».(۸)

۳). با اینکه موضوع معراج برای پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) در مکه اتفاق افتاد اما ایشان این موضوع را در مدینه برای مسلمانان نقل کردند. در مورد این رفتار پیامبر گفته شده است که این عمل ایشان به علت تقیه از کفار و مشرکان مکه از طرفی و از طرف دیگر تقیه در مقابل افراد تازه مسلمان بود که طاقت و ظرفیت شنیدن این مطالب را نداشتند. بنابراین، پیامبر تا در مکه بودند به ماجرای «معراج» اشاره چندانی نداشتند و آیات مکی نیز آن را بازگو نکردند، بر خلاف مدینه که ظرفیت افراد بیشتر بود و بهتر آن را می پذیرفتند. (۹)

این موارد و موارد بسیار زیاد دیگر از سیره پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) به عنوان معتبرترین منبع تشریع احکام بعد از قرآن، نشان می دهد که «تقیه مسلمان از مسلمان» امری مشروع است.

سیره صحابه، تابعین و علماء در تقیه از مسلمان

شاید به خاطر همین مشروعیت بوده که با کم ترین تورّقی در منابع حدیثی و تاریخی اهل سنت می توانیم به موارد بی شماری از وقوع «تقیه مسلمان از مسلمان» در میان صحابه و تابعین و علمای اهل سنت دست پیدا کنیم.

تقیه صحابه:
برای مثال در میان صحابه می توان به این موارد اشاره کرد:
۱. تقیه و ترس یک ساله ابن عباس از خلیفه دوم به خاطر یک سؤال اعتقادی تاریخی. (۱۰)
۲. تقیه و واهمه ابوهریره از خلیفه دوم و نقل نکردن برخی روایات در زمان حیات عمر. (۱۱)
۳. تقیه و احتیاط حذیفة بن یمان از خلیفه سوم در کتمان برخی اخباری که از او برای عثمان بن عفان برده شده بود. (۱۲)
۴. تقیه و مراعات احتیاط عبدالله بن عمر از معاویه در بگومگویی بر سر موضوع سزاواری برای خلافت. (۱۳)
۵. تقیه و ترس عبدالله بن عمر از حجاج بن یوسف در قطع نکردن سخنرانی اش و تذکر ندادن به کلام خلافی که از وی صادر شده بود. (۱۴)

تقیه تابعین:
در سیره «تابعین» نیز می توان موارد بسیاری را از این گونه تقیه یافت. برای مثال می بینیم که:
۱. «عامر شعبی» خودش اعتراف می کند که از ترس حجاج به او اعتراض نکرده و نگفته که چرا در مجلسی در بصره حضرت علی(علیه السلام) را دشنام داده است. (۱۵)
۲. از «حسن بصری» نیز روایت شده که از ترس حجاج تقیه می کرده و سخنی از آل علی(علیه السلام) به میان نمی آورده است. (۱۶) علاوه بر آن گفته شده که «رجاء بن حیاة» نیز از «ولید بن عبد الملک» تقیه کرده و قسم دروغ یاد کرده که هیچ کس در حضورش به خلیفه وقت اهانت نکرده است. (۱۷) به هر حال اینها فقط مواردی از وقوع تقیه در میان تابعین است و موارد بسیار زیاد دیگری را نیز می توان با تتبّع در آثار حدیثی تاریخی پیدا کرد.

تقیه علمای اهل سنّت:
اما این فقط صحابه و تابعین نبوده اند که تقیه در میان ایشان رواج داشته است. در میان سایر علما نیز موارد بسیار زیادی از وقوع تقیه گزارش شده است.
۱. تقیه «ابوحنیفه» از «منصور دوانیقی».(۱۸)
۲. تقیه امام «مالک بن انس» از «بنی عباس» و روایت نکردن احادیث از امام جعفر صادق(علیه السلام).(۱۹)
۳. تقیه «علی بن عیسی الرمّانی» از «شیعیان».(۲۰)
۴. تقیة علماء و مردم اهل سنت در فتنه «خلق القرآن».(۲۱)
اینها تنها نمونه هایی از وقوع «تقیه مسلمان از مسلمان» در میان خود علمای اهل سنت است.
به هر حال و بعد از ذکر همه این شواهد و قرائن جای کمترین تردیدی باقی نمی ماند که موضوع «تقیه مسلمان از مسلمان» امری کاملا مشروع و دارای پیشینه تاریخی در اسلام است.

پی نوشت: