خبرگزاری بین المللی اهل بیت(ع)- ابنا: در جهان پرفراز و نشیب هستی، «امید» نوری است که راه انسان را روشن میسازد و او را در مسیر زندگی یاری میدهد. امید به خداوند، سرچشمه اصلی آرامش و حرکت است و در کنار آن، امید انسانها به یکدیگر نیز نقشی حیاتی در تعاملات اجتماعی ایفا میکند. امیرالمومنین علی(ع) در حدیثی گرانقدر میفرمایند: "مَن رَجاکَ فَلا تُخَیِّب أمَلَهُ" (کسی را که به تو امید دارد، ناامید مکن) (1). این سخن حکیمانه، نه تنها یک توصیه اخلاقی، بلکه راهنمایی برای ساختن جامعهای مبتنی بر رحمت، همدلی و مسئولیتپذیری متقابل است. این اصل اخلاقی ریشههای عمیقی در تعالیم قرآنی دارد.
۱. امید به خداوند: سرچشمه امید و رحمت
پیش از پرداختن به امید مردم به یکدیگر، لازم است به امید حقیقی و نهایی که همان امید به خداوند متعال است، اشاره کنیم. انسان مؤمن، در هر شرایطی، امید خود را به فضل و رحمت الهی از دست نمیدهد. خداوند خود را به عنوان "أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ" (مهربانترین مهربانان) معرفی کرده و وعده داده است که بندگانش را ناامید نخواهد کرد. این امید به رحمت واسعه الهی، به انسان توان میدهد تا در برابر مشکلات ایستادگی کند و دست نیاز به سوی او دراز کند.
قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَیٰ أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ(2)
بگو: «ای بندگان من که بر خودتان زیادهروی کردهاید (و گناه کردهاید)! از رحمت خدا مأیوس نشوید، زیرا خداوند همهی گناهان را میآمرزد، که او خود آمرزنده و مهربان است.»
۲. مسئولیتپذیری در قبال امید دیگران: انعکاس رحمت الهی
حدیث امیرالمومنین علی (ع) "مَن رَجاکَ فَلا تُخَیِّب أمَلَهُ" به ما میآموزد که به عنوان انسان، مسئولیت داریم که در حد توان خود، به امید کسانی که به ما پناه آوردهاند یا از ما یاری طلبیدهاند، پاسخ دهیم. ناامید کردن کسی که چشم امید به ما دوخته است، نه تنها جفایی در حق اوست، بلکه میتواند منجر به از بین رفتن اعتماد اجتماعی و سردی روابط انسانی شود. در واقع، پاسخ مثبت به امید دیگران، جلوهای از رحمت الهی است که از طریق بندگان او جاری میشود. این عمل، هم به تقویت روحیه فرد امیدوار کمک میکند و هم حس کرامت و انسانیت را در پاسخدهنده افزایش میدهد.
...وَتَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْوَیٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ(3)
( ...و در راه نیکی و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید، و در راه گناه و تجاوز همکاری نکنید، و از خدا بترسید که خداوند سختکیفر است.)
این آیه هرچند مستقیماً به "ناامید نکردن" اشاره ندارد، اما روح همکاری در نیکی و تقوا را بیان میکند که پاسخ به امید فرد نیازمند یاری، از مصادیق بارز آن است. کمک به کسی که امیدش به ماست، مصداق بارز همکاری در "بر" (نیکی) است.
۳. آثار اجتماعی ناامید کردن و اهمیت پاسخگویی به امید
ناامید کردن افراد، به خصوص در زمان نیاز و ضعف، میتواند پیامدهای منفی گستردهای داشته باشد. فرد ناامید، ممکن است روحیه خود را از دست بدهد، اعتمادش به جامعه و حتی به نفس خود خدشهدار شود و از تلاش برای حل مشکلاتش بازماند. در مقابل، پاسخ مثبت به امید دیگران، حتی اگر نتوان همه خواستههایشان را برآورده کرد، با حفظ کرامت آنها و ارائه حداقل راهنمایی یا همدردی، میتواند بارقهای از امید را در دل آنها روشن نگه دارد. این رفتار، زمینهساز جامعهای است که در آن افراد احساس امنیت میکنند و میدانند که در مواقع سختی تنها نخواهند ماند.
فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلَا تَقْهَرْ
وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ(4)
( پس یتیم را خوار مکن (و بر او ستم مکن)! و گدا (و نیازمند) را از خود مران!)
این آیات هرچند در مورد یتیم و سائل هستند، اما روح کلی آن در مورد عدم تضییع حق و کرامت نیازمندان و کسانی که چشم امید دارند، کاملاً صدق میکند. ناامید کردن کسی که به شما امید دارد، میتواند مصداقی از "قهر" (ستم و خوار کردن) یا "نهر" (راندن) باشد.
آثار اجتماعی امید دادن در بیانات رهبر معطم انقلاب
«امید مهمترین ابزار پیشرفت است و دشمن روی این متمرکز شده؛ دشمن از همهی توان دارد استفاده میکند برای القای ناامیدی، برای القای بنبست.»(5)
«اگر یک کاری را شک دارید که میشود کرد یا نمیشود کرد، حتماً وعده ندهید؛ آن چیزی را وعده بدهید که میدانید میتوانید انجام بدهید، و حتماً انجام بدهید. همچنان که رفتن در میان مردم و کار کردنِ برای مردم امید ایجاد میکند، اعتماد ایجاد میکند، عمل نکردن به وعده درست نقطهی مقابل [آن] است: مردم را ناامید میکند.»(6)
حدیث امیرالمومنین علی (ع) "مَن رَجاکَ فَلا تُخَیِّب أمَلَهُ" دعوتی است به مسئولیتپذیری اخلاقی و انسانی. این سخن، بازتابی از رحمت واسعه الهی است که از بندگانش میخواهد تا آئینه این رحمت باشند و امید را در دل یکدیگر زنده نگه دارند. با الگوبرداری از این آموزه و با الهام از آیات قرآنی که بر همکاری در نیکی و عدم طرد نیازمندان تأکید دارند، میتوانیم جامعهای بسازیم که در آن هیچ کس احساس ناامیدی و بیکسی نکند و همواره نور امید، راهگشای مسیر زندگی باشد.
پی نوشت:
1.غررالحکم حدیث 422
2.سوره زمر/ آیه ۵۳
3.سوره مائده/ آیه ۲
4.سوره ضحی/ آیات ۹ و ۱۰
5.بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار مردم اصفهان(۱۴۰۱/۰۸/۲۸)
6.بیانات رهبر معطم انقلاب در دیدار با رئیس جمهور و اعضای هیات دولت 1401/06/08
بانو ف. دلداری(پژوهشگر، مشاور خانواده، فعال رسانه و فضای مجازی)
نظر شما