تجربه‌های ملاقات با امام زمان: واقعیت یا توهم؟

پاسخ:
در باره ملاقات با امام زمان علیه السلام در زمان غیبت کبری اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند که دیدار و ملاقات با آن حضرت :در زمان غیبت کبری ممکن است، و برخی آن را انکار می کنند.
توضیح : ملاقات به چند صورت متصور است.

۱- ملاقات حضوری:
در خصوص امکان و عدم امکان ملاقات حضوری با امام زمان(ع) اختلاف است. برخی عقیده دارند که ملاقات حضوری امکان دارد و انسان با رعایت تقوا و ایجاد شایستگی، می تواند به حضور امام زمان(ع) برسد. چنان که شخصیت هایی مانند مقدس اردبیلی، (۱) علامة‌حلی(۲) و علامة بحرالعلوم(۳) به حضور حضرت رسید ند. عالمانی چند همانند سید مرتضی، شیخ طوسی و ... از طرفداران این نگرش هستند. شیخ طوسی می نویسد: «یقین نداریم که حضرت از تمام اولیای خود، پنهان باشد، بلکه جایز است که برای بیش تر آنان ظاهر گردد».(۴)
برخی دیگر عقیده دارند که ملاقات حضوری با امام امکان ندارد. محمد بن ابراهیم، ‌معروف به نعمانی، (۵) فیض کاشانی، (۶) و کاشف الغطا، (۷) از طرفداران این نگرش هستند. اینان به برخی از روایات تمسک نموده اند که هر گونه ارتباط حضوری با امام را در این دوره منع می کند. (۸) مهم ترین دلیل و تمسک این ها این است که امام در آخرین توقیع شریف خطاب به آخرین نایب خاص خود، یعنی علی بن محمد سمری فرمود:
«به زودی از شیعیان من کسانی خواهند آمد که ادعای دیدن مرا می کنند. آگاه باشید، هر کس قبل از خروج سفیانی، و صیحة آسمانی، ادعا کند که مرا دیده دروغگوی افترا زننده است».(۹)
ولی به نظر می رسد که سخن درست این است که بگوییم: با تقوا و معنویت و کسب شایستگی و قابلیت لازم می توان به حضور امام
رسید، چنان که برخی از بزرگان به حضورش رسیده اند. اما آن دسته از روایاتی که بر منع ملاقات دلالت دارند، ناظر بر این است که امام می خواهد جلوی هر گونه سوء استفاده از ادعای دیدن امام گرفته شود و هر کس نتواند با ادعای رؤیت امام دکانی و بازاری برای خودش درست کند.
روایت یا توقیع هنگام فوت آخرین نایب امام صادر شده و قرینه ای که در توقیع است، نشان می دهد که مراد از دروغ‌گو بودن مدعی مشاهده امام بعد از صدور توقیع، ادعای ارتباط و نیابت از جانب حضرت است.
امام در این توقیع می‌فرماید: با از دنیا رفتن تو ای علی بن محمد سمری، نیابت خاصه تمام شد. غیبت کبری آغاز شد. دیگر بعد از این اگر کسی بگوید من حضرت را می‌بینم و با او مرتبط هستم و نیابت خاصه از جانب حضرت را دارم، دروغ‌گو است.
حضرت در توقیع مبترک خود می نویسد : «بسم الله الرحمن الرحیم، ای علی بن محمد سمری! خداوند به برادران دینی تو در مصیبت تو اجر دهد. تا شش روز دیگر از دنیا خواهی رفت. به کارهایت رسیدگی کن و به کسی بعد از خودت [جهت نیابت] وصیت نکن چرا که غیبت طولانی آغاز شد. ظهور نخواهد بود مگر بعد از اذن خداوند... به زودی خواهد آمد کسی که مدعی مشاهده من باشد، ولی آگاه باش کسی که مدعی مشاهده باشد (قبل از خروج سفیانی و صیحه) دروغ‌گو خواهد بود»، (۱۰).
حضرت با دادن این توقیع در واقع خواسته اند راه را بر مدعیان دروغین ادعای نیابت ببندند. این جمله که مدعی مشاهده، دروغ‌گو است، به این معنی نیست که در غیبت کبری دیگر کسی حضرت را نخواهد دید. بسیاری از صالحین و بزرگان شیعه در طول تاریخ غیبت حضرت را دیده‌اند. وثاقت و صداقت بسیاری از آن ها مورد تأیید همه اهل فن، حتی منکران ملاقات با حضرت قرار گرفته است، قطعا اکثر آن ها اهل دروغ نبوده‌اند. یک مورد آن هم که راست باشد، باید حدیث به گونه‌ای دیگر معنا و توجیه شود.
مفهوم حدیث :
امام در این حدیث به دو نکته اشاره می‌کنند:
یکی :اخبار از آینده که پس از من عده‌ای پیدا می‌شوند و مشاهده و ارتباط با من را ادعا می‌کنند.
دوم : دروغ‌گو بودن مدعی.
امام در حدیث دو تعبیر دارد: یکی "ادعا" و دیگری "مشاهده". کسی را که ادعای مشاهده نماید، کاذب معرفی کرده است.
مشاهده به معنای دیدن امام و ارتباط با او است. ادعا به معنای اعلان و انتشار آن و با خبر کردن مردم از مسأله است، ممکن است کسی با امام ملاقات داشته باشد، همان‌گونه که برای برخی علما و غیر آنان نقل می‌کنند، ولی آن را میان مردم بازگو نکرده و در سینه خود پنهان کرده باشد.
چگونه خبر ملاقات شان منتشر شد و در کتاب ها نوشته شد؟
خبر ملاقات ها یا از برخی قراین و شواهد قطعی توسط دیگران به دست آمد یا توسط افرادی که محرم اسرار بزرگان بوده اند، بعد از مرگ آن ها منتشر شد. به این صورت که بزرگان فرد یا افرادی را که محرم اسرارشان بود، از باز گوکردن ملاقات تا زمانی که زنده هستند، منع می کردند. آن ها خبرهای ملاقات را بعد از فوت آنان مطرح کردند.
بنابراین بین مضمون حدیث با داستان ملاقات برخی صالحان با امام هیچ ناسازگاری وجود ندارد.
توجه به دو نکته:
الف- دیدن حضرت بدون شناخت:
حضرت در مجامع مختلف حضور پیدا می کند. بین مردم رفت و آمد دارد. در مشاهد مشرفه مخصوصاً در ایام حج در مکّه و عرفات حضور دارد. او مردم را مشاهده می کند. مردم نیز ایشان را می بینند امّا او را نمی شناسند. در کتاب های روایی و در شرح حال برخی از اولیای خدا نقل شده که بسیار اتفاق افتاده که حضرت را دیده، ولی نشناخته اند، اما بعداً حدس زده اند که حضرت مهدی بود.
ب ـ دیدن حضرت با شناخت:
دیدار حضرت همراه با توجه و با شناخت از این که ایشان حضرت مهدی هستند، نیز امکان دارد. برای برخی از اولیای خدا اتفاق افتاده، اگرچه این نوع دیدار کم اتفاق افتاده است.
ـ دیدار حضرت بدون ادعای دیدار:
در دو فرض پیش - مخصوصاً در فرض دوم - کسی که موفق به دیدار حضرت شده، هیچ گونه ادعایی ندارد. خود را به عنوان این که من کسی هستم که با حضرت ملاقات کرده ام، مطرح نمی کند. اگر مدعی باشد و خود را ملاقات کننده معرفی کند، باید تکذیب شود.
چون در روایت یاد شده از ادعای رؤیت و مشاهده و ارتباط با حضرت به شدت جلوگیری شده و مدعی دیدار و ارتباط را کذّاب و دروغگو انگاشته است.

۲- ارتباط معنوی:
بی تردید می توان با امام ارتباط معنوی بر قرار کرد. البته این ارتباط با بهره گیری از تقوا، دعا و توسل به ائمه(ع)، به ویژه به ساحت مقدس امام زمان امکان پذیر است. شاید بر همین اساس باشد که یکی از وظایف شیعیان در زمان غیبت، دعا برای امام زمان و توسل بیان شده است. (۱۱) ارتباط معنوی بدان معنا نیست که انسان امام زمان را ملاقات حضوری کند، بلکه باید با امام ارتباط برقرار کند و همیشه به یاد او باشد و او را در تمام اعمال ناظر بداند.
هرگاه چنین لیاقت و شایستگی ای حاصل شد، حضرت به انسان عنایت نموده و به رفع مشکلاتش می پردازد؛ از این رو امام زمان در توقیعی که برای شیخ مفید صادر نمود، فرمود: «ما بر اخبار و احوال شما آگاهیم. هیچ چیز از اوضاع شما بر ما پوشیده نمی ماند».(۱۲)
باز حضرت درهمان توقیع فرمود: «در رسیدگی و سرپرستی شما کوتاهی نکرده و یاد شما را از خاطر نبرده ایم. اگر جز این بود، دشواری ها و مصیبت ها بر شما فرود می آمد. دشمنان، شما را ریشه کن می کردند».(۱۳)
ارتباط معنوی انسان با امام زمان سبب می شود که حضرت میان مردم حضور پیدا کند، اگر چه مردم او را نشناسند. امام علی(ع) فرمود: «سوگند به خدا، حجت خدا میان آنان هست. در کوچه و بازار گام بر می دارد. بر خانه های آنان وارد می شود. در شرق و غرب جهان به سیاحت می پردازد. گفتار مردمان را می شنود. بر اجتماعات آنان وارد شده سلام می دهد. او مردمان را می بیند».(۱۴)
در دعای ندبه می خوانیم: «جانم فدایت! تو آن غایبی هستی که از میان ما بیرون نیستی. جانم فدایت! تو آن دور شده از وطن هستی که از ما دور نیستی».(۱۵)

پی نوشت ها:
۱. منتهی الآمال، ج ۲، ص ۴۷۰؛ مهدی موعود، ص ۹۳۴.
۲. تنکابنی، قصص العلما، ص ۲۵۹.
۳. بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۷۴.
۴. تنزیه الانبیاء، ص ۱۸۲، به نقل از مجلة حوزه، ویژه نامة امام زمان، ص ۹۹.
۵. کتاب الغیبه، ص ۹۹.
۶. وافی، ج ۲، ص ۴۱۴.
۷. حق المبین، ص ۸۷.
۸. شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص ۳۹۵.
۹. شیخ صدوق، کمال الدین، ص ۵۱۶.
۱۰. بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۳۶۰.
۱۱. منتهی الآمال، ص ۵۵۹ و ۵۶۲.
۱۲. احتجاج طبرسی، ج ۲، ص ۵۹۶.
۱۳. همان.
۱۴. جباری، عاشوری و حکیم، تاریخ عصر غیبت، ص ۴۲۶، به نقل از الغیبه نعمانی، ص ۷۲.
۱۵. مفاتیح الجنان، دعای ندبه.