پایان اختلافات مرزی در آسیای مرکزی/ پیش گرفتن راهبرد تعامل به جای خصومت

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا ـ با وجود اینکه مشکلات آینده را نمی‌توان به‌طور کامل رد کرد، اما برای نخستین بار از زمان فروپاشی شوروی، هیچ‌یک از پنج دولت آسیای مرکزی نسبت به یکدیگر شکایات سیاسی ندارند.

«دره فرغانه» که بر روی نقشه سیاسی بین قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تقسیم شده است، از زمان فروپاشی شوروی به میدان نبردی تبدیل شده است. در سه دهه گذشته، صدها نفر در درگیری‌ها و برخوردهای مسلحانه در این منطقه جان خود را از دست داده‌اند. شرایط کشاورزی، هرگونه راه‌حل را غیرممکن جلوه می داد. منابع در این منطقه عمدتاً کشاورزی، پرجمعیت و خشک، محدود است. علاوه بر این، مقامات در هر سه کشور از اختلافات مرزی برای مقاصد سیاسی داخلی استفاده کرده‌اند.

با این حال، در تاریخ ۳۱ مارس، روسای‌جمهور قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان در شهر خجند تاجیکستان گرد هم آمدند تا به‌طور رسمی پایان همه اختلافات مرزی خود را اعلام کنند.

هرچند که نمی‌توان به‌طور کامل از بروز درگیری‌های آینده جلوگیری کرد، اما در حال حاضر، رهبران آسیای مرکزی منافع بسیار بیشتری از همکاری نسبت به خصومت می‌بینند. این ممکن است تنها ضامن ثبات در منطقه فرغانه باشد.

مرزهای ملی در آسیای مرکزی تنها در دهه ۱۹۵۰ مشخص شدند و جمهوری‌ها از نتیجه آن ناراضی بودند. در دوران شوروی، حتی زمانی که مرزها صرفاً اداری بودند، درگیری‌های منظم بین جمهوری‌های آسیای مرکزی رخ می‌داد. با فروپاشی شوروی، هر کشور مستقل جدید شروع به تفسیر اختلافات در نقشه‌های قدیمی شوروی به نفع خود کرد که تنها مشکل را تشدید کرد.

تلاش‌های زیادی برای حل این تناقضات صورت گرفت. بلافاصله پس از استقلال، کشورهای آسیای مرکزی اعلامیه آلماتی را امضا کردند که در آن یکدیگر را به رسمیت شناخته و به تمامیت ارضی یکدیگر احترام گذاشتند. با این حال، این اقدام در عمل نتوانست از بروز درگیری‌ها جلوگیری کند و همه کشورها ادعاهای ارضی علیه همسایگان خود را حفظ کردند.

قزاقستان و ترکمنستان نسبت به مرزهای خود به‌سرعت توافق کردند. اما ازبکستان برای سال‌ها به‌طور غیرقابل انعطاف رفتار کرد. اسلام کریم‌اف، نخستین رئیس‌جمهور این کشور به مصالحه بی‌توجه بود. تاشکند به‌طور یک‌جانبه مرز خود را مشخص کرد و سیم‌خاردار و ایست‌های بازرسی را در سرزمین‌های مورد مناقشه با قرقیزستان و تاجیکستان نصب کرد. حتی در برخی نقاط مرز، زمانی که گروه تروریستی جنبش اسلامی ازبکستان در سال ۱۹۹۹ به دره فرغانه نفوذ کرد، مین‌گذاری کرد.

شاوکت میرضیایف، که در سال ۲۰۱۶ جانشین کریم‌اف شد، استراتژی سیاست خارجی ازبکستان را بازنگری کرد و به‌طور فعال در ساخت روابط با همسایگان خود مشغول شد. به‌عنوان نتیجه، تمام اختلافات مربوط به مرزهای ازبکستان تا اوایل دهه ۲۰۲۰ حل و فصل شد. با این حال، درگیری بین تاجیکستان و قرقیزستان ادامه داشت. روابط تیره بین دو رهبر، امامعلی رحمان و سادیر جپاروف، بر قله‌های آسیای مرکزی سایه افکنده و اختلافات مرزی ثبات کل منطقه را زیر سوال برد.

وضعیت به‌طور جدی بدتر شد، زیرا هر دو طرف به‌طور فزاینده‌ای از شعارهای ناسیونالیستی-پوپولیستی برای بسیج جمعیت استفاده کردند. نمایندگان قرقیزستان به همتایان تاجیک خود اولتیماتوم دادند و تمرینات نظامی در مرز انجام دادند. رهبری تاجیکستان به‌طور خشن و حتی جنگ‌طلبانه پاسخ داد که منجر به درگیری‌های مرزی عمده در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ شد. این دور جدید از درگیری‌ها به‌طرز خطرناکی تشدید شد: شبه‌نظامیان مسلح در لباس غیرنظامی در کنار سربازان حرفه‌ای در درگیری‌ها شرکت کردند و هر طرف از سلاح‌های سبک به طیف کاملی از تسلیحات، از جمله توپخانه و پهپادها پیشرفت کردند.

با این حال، زمانی که اوضاع به شدت بحرانی شد، بیشکک و دوشنبه نمی‌خواستند خونریزی کنند. زمانی که درگیری‌ها در آوریل ۲۰۲۱ شعله‌ور شد، نمایندگان کمیته‌های امنیت ملی هر یک از کشورها بلافاصله مذاکرات کاهش تنش را آغاز کردند. بازگشت به درگیری در سپتامبر ۲۰۲۲ هر دو رئیس‌جمهور را غافلگیر کرد. آن‌ها در یک اجلاس سازمان همکاری شانگهای در شهر سمرقند ازبکستان بودند که تیراندازی در مرز آغاز شد و به سرعت بر سر آتش‌بس توافق کردند.

برای رژیم‌های سیاسی مانند آنچه در قرقیزستان و تاجیکستان وجود دارد، وضعیت تهدید دائمی بهانه خوبی برای تحکیم کنترل بر جامعه است. با این حال، استفاده بیش از حد از شعارهای ناسیونالیستی، سایه دشمن را به تهدیدی ملموس از بی‌ثباتی داخلی جدی تبدیل کرده است. رشد ناسیونالیسم و همچنین افزایش تبعیض علیه تاجیک‌ها در قرقیزستان و علیه قرقیزها در تاجیکستان نشانه‌های خطر قریب‌الوقوع بودند. بهبود تدریجی آسیای مرکزی از پاندمی COVID-۱۹ تنها به خطرات برای رژیم‌های حاکم افزود و نارضایتی عمومی به دلیل خدمات پزشکی ضعیف و ناپایداری اقتصادی در حال افزایش بود.

روسیه به صورت کندی در اختلافات بین دو هم‌پیمان خود در سازمان پیمان امنیت جمعی مداخله کرده و پس از آغاز حمله تمام‌عیار به اوکراین، به‌طور کلی از این موضوع بی‌علاقه شد. پس از دیدار با جپاروف و رحمان در اکتبر ۲۰۲۲، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، به‌طور علنی اعتراف کرد که مسکو، نیتی برای ایفای نقش میانجی ندارد. در عوض، رئیس‌جمهور روسیه وعده داد که نقشه‌های شوروی را از آرشیو بیرون بیاورد که قرار بود به طرفین کمک کند راه‌حلی پیدا کنند.

کناره‌گیری کرملین از میانجی‌گری ریشه در ناامیدی‌های گذشته دارد. در سال ۲۰۲۰، وزارت خارجه روسیه تلاش کرد کمک خود را ارائه دهد، اما از وزارت دیپلماسی تاجیکستان یادداشت اعتراضی دریافت کرد. همچنین باید به ناکامی روسیه در حل اختلافات ارضی بین آذربایجان و ارمنستان توجه کرد. مسکو تصمیم گرفت که به یک شکست دیگر در فضای پساشوروی نیازی ندارد، که کرملین هنوز آن را به‌عنوان منطقه نفوذ انحصاری خود می‌داند.

ناتوانی روسیه، نقش ازبکستان به‌عنوان میانجی را حتی بیشتر نمایان می‌کند. تاشکند در سال ۲۰۱۸ فرآیند ادغام منطقه‌ای را آغاز کرد، زمانی که میرضیایف قله‌های آسیای مرکزی را بدون مشارکت شرکای خارجی مانند روسیه یا چین از سر گرفت. تا سال ۲۰۲۵، رهبری ازبکستان موفق به ازسرگیری گفت‌وگو بین رحمان و جپاروف شد، که تا به‌حال حتی حاضر به دست دادن با یکدیگر نبودند. در اوایل سال ۲۰۲۵، درگیری دیپلماتیک تاشکند در زمانی مشهود بود که نخست‌وزیران ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان نشستی را به مسائل مرزی اختصاص دادند.

با وجود تمام پیشرفت‌هایی که حاصل شده، موانع عمده‌ای برای تعیین مرزها همچنان وجود دارد. به‌عنوان مثال، مشخص نیست که توافق جدید بین قرقیزستان و تاجیکستان چگونه اجرا خواهد شد. بند مربوط به دسترسی بدون مانع به تأسیسات مدیریت آب و کانال‌های آبیاری برای جمعیت محلی به‌ویژه در نظر گرفته شده است، زیرا ۷۴ درصد از جمعیت فعال اقتصادی در سمت قرقیز و ۷۵ درصد در سمت تاجیک در کشاورزی مشغول به کار هستند. اختلافات بر سر آب پیش‌تر به‌طور منظم منجر به درگیری‌ها شده است. همچنین مشخص نیست که آیا تعیین مرز در مناطقی که خانه‌های قرقیز و تاجیک به‌طور متناوب قرار دارند، به‌راحتی پیش خواهد رفت یا خیر.

مخالفان سناریوی کنونی حل مرزها وجود دارند، اما رژیم قرقیزستان به‌طور جدی در تلاش برای سرکوب آن‌هاست. که در نتیجه آن یکی از نمایندگان پارلمان، سلطان‌بی آیزگی‌توف، از سمت خود عزل شد.

بنابراین، برای نخستین بار از زمان فروپاشی شوروی، هیچ‌یک از پنج دولت آسیای مرکزی نسبت به یکدیگر شکایات سیاسی ندارند. عوامل سیاسی و اقتصادی نشان می‌دهند که این توافق پایدار است.

در تاجیکستان، امامعلی رحمان، که از اوایل دهه ۱۹۹۰ در قدرت است، به لحظه‌ای نزدیک می‌شود که باید قدرت را به نسل بعدی، که احتمالا می‌شود پسرش رستم، واگذار کند. از طرف دیگر، قرقیزستان در تلاش است تا مدل همسایگان ثروتمندتر خود، قزاقستان و به‌ویژه ازبکستان را در آشتی‌جویی و پایدار کردن مرزها تقلید کند.

عامل اقتصادی به‌طور جدایی‌ناپذیری با سیاست در هم تنیده است. همزیستی مسالمت‌آمیز دو اقتصاد کوچک آسیای مرکزی—قرقیزستان و تاجیکستان—فرصتی برای آن‌ها فراهم می‌کند تا از رونق اقتصادی همسایگان ثروتمندتر خود بهره‌مند شوند. با توجه به تحریم‌های غرب علیه روسیه که باعث انحراف جریان‌های تجاری شده است، گردش تجاری داخلی پنج کشور آسیای مرکزی در سال ۲۰۲۳ به بیش از ۲۰ میلیارد دلار رسید، در حالی که این رقم در سال ۲۰۱۷ کمتر از ۹ میلیارد دلار بود. همین موضوع در مورد تجارت با کشورهای خارج از منطقه نیز صدق می‌کند.

تهاجم روسیه به اوکراین بسیاری از کشورها را وادار کرده است تا نگاهی تازه به آسیای مرکزی بیندازند و اکنون آن‌ها آماده‌اند تا به‌طور فعال روابط خود را با این منطقه توسعه دهند. آخرین نشانه این موضوع، برگزاری نخستین اجلاس اتحادیه اروپا و آسیای مرکزی در تاریخ ۳ و ۴ آوریل در سمرقند بود. در این شرایط، برای پنج کشور آسیای مرکزی احمقانه خواهد بود که به خاطر اختلافات مرزی، چنین فرصت‌های منحصر به فردی را از دست بدهند. 

این تحولات نشان‌دهنده تغییرات عمیق در روابط بین کشورهای آسیای مرکزی است و می‌تواند به ثبات و توسعه اقتصادی این منطقه کمک کند. در نهایت، همکاری و همبستگی میان این کشورها می‌تواند به عنوان یک الگوی موفق برای دیگر مناطق جهان نیز مطرح شود.

..............................

پایان پیام/